نیکوکاری، خیرخواهی، دستگیری، نوعدوستی و طبیعت دوستی مفاهیمی است که با فطرت بشر اجین شده است و کسی نیست که در متعالی بودن این مفاهیم برای انسانیت انسان شکی داشته باشد. به همین دلیل است که این مفاهیم در همه ادیان الهی که بر مبنای فطرت خداجوی انسان هستند، مورد تاکید بسیار قرار گرفته و همواره یکی از مهم‌ترین و بهترین راه قرب الهی و رسیدن به رضایت خداوند شناخته شده است.
در دین اسلام نیز با نگاه به قرآن و روایات، نیکوکاری و خیرخواهی بارها و بارها با واژگانی مانند انفاق، احسان، صدقه، زکات، خیر، از نیت خیر و خیرخواهی گرفته تا انجام مصادیق عمل خیرخواهانه به عنوان راه‌های بسیار موثر در جهت تعالی انسان چه مستحب و واجب معرفی شده است. با نگاهی به قرآن به عنوان کتاب سعادت بشر، می‌توان بخش‌های زیادی را درباره نیکوکاری، شیوه ها، مصادیق و نتایج دنیوی و اخروی آن، به عنوان راه اساسی قرب الهی و تعالی انسان پیدا نمود.
در این کوتاهه هدف بررسی همه این موارد نیست اما برای نمونه به مواردی که از نظر نگارنده بسیار آموزنده و قابل تامل است اشاره می‌شود.
خداوند درباره انفاق که در نگاه اول باعث کاهش عددی مال انسان می‌شود، قول فزونی و آمرزش الهی داده و ترس از فقر را وعده شیطانی می‌داند. (۲۶۸ سوره بقره) و یا درباره صدقه نیز مشابه همین مفهوم استفاده شده است که خداوند ربا را از بین می‌برد اما صدقه را فزونی می‌بخشد (۲۷۶ سوره بقره) در نگاه اول شاید این آیات توصیه‌هایی اخلاقی شمرده شوند، اما وعده الهی صادق است و این یک سبک زندگی در مدیریت شرایط اقتصادی فردی است از سوی دیگر در نگاهی کلان‌تر این موارد می‌تواند راهبردی باشد برای مدیریت شرایط اقتصادی جامعه. جامعه‌ای که در آن انفاق و صدقه رواج داشته باشد برکت و فزونی در آن بیشتر خواهد بود.
از نکات مهم دیگر که می‌توان به آن اشاره کرد این است که در قرآن اغلب اقامه نماز در کنای ادای زکات شمرده شده است. (۲۷ بار از ۳۲بار) گویا که نماز و زکات دو بال هستند که بدون یکی مسیر رشد انسان طی نخواهد شد. زمانی فهم زکات مهم‌تر می‌شود که با روایاتی از معصومین مواجه می‌شویم که برای هرچیزی (نعمتی) زکاتی مشخص می‌کنند. زکات برای اعضای بدن، سلامتی، دانش، صبر، ثروت، بدن، زیبایی و دیگر موارد در روایات یافت می‌شود که نشان می‌دهد معنای زکات فراتر از زکات واجب است. برای نمونه همه این را شنیده‌ایم که زکات دانش، نشر آن به اهلش است و یا زکات نعمات الهی انجام کارهای نیک است و زکات مال بخشش است. از این رو دستیابی به هدف سعادت بدون توجه به بال نیکوکاری میسر نخواهد شد.
در پاداش و پیامد اخروی نیکوکاری و دستگیری درکنار آیات بسیاری که خداوند بر فزونی پاداش خداوند نسبت به آنچه انجام داده‌ایم تاکید دارد، می‌توان مقامات اخروی را بر شمرد که رسیدن به آن راهی جز انفاق و نیکوکاری ندارد. رسیدن به مقام «بر» جز با انفاق آنچه آن را دوست داریم میسر نخواهد بود (۹۲ سوره آل عمران) و یا مقام «متقین» برای کسانی است که در اموال خود سهمی برای سائلین و محرومین قرار داده‌اند (۱۹ سوره ذاریات)
در شرایط انفاق آمده است که انفاق باید از بهترین مال انسان باشد، یعنی هم مالی که از راه حلال بدست آمده است که این امر کاملا منطقی و عقلانی است که با مال ناپاک نمی‌توان نیت و عمل خیر داشت و هم اینکه باید از بهترین دارایی‌ها انفاق صورت گیرد (۲۶۷ سوره بقره) و یا صدقه‌ای که همراه با منت و آزار گیرنده همراه باشد ارزشی ندارد (۲۶۴ سوره بقره) رعایت کرامت انسانی و منت نگذاشتن بر نیازمند زمانی به طور کامل رعایت می‌شود که بدانیم گیرنده صدقه نه نیازمند بلکه خداوند است (۱۰۴ سوره توبه) و قرآن صدقه را وام به خداوند می‌داند (۱۸ سوره حدید) و نیازمند واقعی خودمان هستیم که برای رشد و تعالی‌مان به انفاق و صدقه در راه خداوند نیازمندیم (۱۰سوره منافقون) برای رعایت کرامت وعدم گرفتاری به بیماری نفس مانند عجب و غرور خداوند صدقه پنهانی را بر صدقه آشکار مرجح دانسته و مفسرین در صورت داشتن مقاصد فرهنگسازی و دعوت دیگران صدقه آشکار را توصیه کرده‌اند (۲۷۱ سوره بقره) و این خود بیانیه ارزشی در سند راهبردی نیکوکاری است.
همانطور که اشاره شد درباره احسان و نیکوکاری در قرآن می‌توان صفحات بسیاری نوشت و تحلیل‌های بسیار عمیق‌تر فردی و اجتماعی داشته باشیم. البته قابل توجه است که بهترین راه فهم بهتر مفاهیم قرآنی توجه به روایات ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان مفسرین قرآن است که نباید مورد غفلت قرار گیرد. در این کوتاه از نگاه هدف، راهبرد، ارزش‌ها و پیامدهای نیکوکاری از منظر قرآن سعی شد بحثی ارائه شود.
پس اگر از دریچه نیکوکاری نگاه کنیم، یکی از مهم‌ترین راهبردهای ترویج نیکوکاری در جامعه به معنای اتم آن ترویج قرآن در جامعه است. آنچه در این سطور از ترویج قرآن مدنظر داریم شامل ترویج و انتشار مصحف شریف، قرائت، حفظ، مفاهیم و عمل به قرآن با شیوه‌های گوناگون است و تنها یک موضوع یا شیوه خاص مدنظر نمی‌باشد.
ترویج قرآن وظیفه هر مسلمان است اما همانطور که در فعالیت‌های خیرخواهانه افرادی پیشرو‌تر از دیگران هستند و به نام خیّر شناخته می‌شوند در فعالیت‌های مرتبط با ترویج قرآن در جامعه افرادی را داریم که عمر و ثروت خود را در این راه هزینه کرده و می‌کنند، از این رو از اصطلاح خیّر قرآنی برای آنها استفاده می‌کنیم و ترویج قرآن را خیر قرآنی می‌شناسیم.
می‌توان اینگونه نتیجه بگیریم که همانطور که قرآن راهنمای سعادت بشر است، اگر تنها از دریچه نیکوکاری نگاه کنیم، راهبرد توسعه نیکوکاری، خیرخواهی و بشردوستی نیز ترویج قرآن است. در این راستا با همکاری معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر آن شدیم که پرونده این شماره را به خیر و خیّر قرآنی اختصاص دهیم.
از این رو در پرونده به اهمیت امور خیر در قرآن و روایات و نسبت خیریه و جامعه دینی و روش‌های خیرقرآنی پرداخته شده است، سپس گزارشی از نشست‌های سمینار خیر قرآنی در بستر مشارکت مردمی ارائه شده است که شامل پنج نشست با رویکرد نگاهی به مفاهیم نظری و بررسی تجربیات موفق در این زمینه است. در نهایت گزارش کوتاهی از یافته‌های یک پژوهش در حوزه جذب مشارکت مردمی برای فعالیت‌های قرآنی ارائه شده است که سمینار و پژوهش مذکور نیز با حمایت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به انجام رسیده است.
