نبرد میان امپراتوری عثمانی و کشورهای بلغارستان، یونان، مونته نگرو و صربستان در جریان جنگ اول بالکان در اکتبر ۱۹۱۲ و تداوم آن در ژوئن سال بعد که به جنگ دوم بالکان و ورود روسیه به عنوان متحد منطقه‌ای بلغارها به میدان نبرد انجامید، مناسبات بزرگترین کشور اسلامی را با جهان غرب به چالش کشاند و تاثیرات عمیقی بر جای گذاشت، آنچنانکه در کمتر از چهار دهه بعد و در جریان دو جنگ جهانی، مرزبندی های سیاسی و اجتماعی خاورمیانه تغییرات شگرفی نمود و نظام دو قطبی نوین جهان پایه‌گذاری شد.
کشتار وسیع نیروهای نظامی و غیرنظامی در جریان دو جنگ بالکان به حدی بود که به ناچار طرفین مناقشه پذیرفتند به پروتکل‌های سازمان جهانی صلیب سرخ در کمک به نظامیان زخمی و غیرنظامیان احترام بگذارند. علیرغم این پذیرش، امپراتوری عثمانی به عنوان ابرقدرت اسلامی اعلام کرد که در این مناقشات ضمن رعایت پروتکل‌های سازمان صلیب سرخ جهانی، آرم و نشان آنها را به رسمیت نمی‌شناسد و به عنوان امپراتوری اسلامی بنا دارد تا نشان و پرچم خود را جایگزین آن نماید. این پیشنهاد مورد پذیرش ارتش روس نیز واقع شد و بدین ترتیب از ۱۹۱۲ میلادی نشان هلال احمر به عنوان نشان جمعیت صلح طلب اسلامی رواج یافت و به تدریج با پذیرش سایر کشورهای اسلامی به استفاده از آن در مجامع بین المللی نیز رسمیت یافت. پذیرش روسیه البته نمیتوانست به این نشان رسمیت جهانی بدهد، بلکه سالها پیش از جنگ بالکان، در جریان کنفرانس صلیب سرخ جهانی در ششم ژوئیه ۱۹۰۶ در ژنو (کنفرانس تجدید نظر)، نماینده دولت ایران به عنوان تنها نماینده جهان اسلام در این کنفرانس، خواستار اتخاذ راهکاری مناسب شد تا مسلمانان برای پیوستن به جامعه جهانی صلح، نیازمند استفاده از نشان صلیب سرخ نباشند. استدلال عبدالصمد ممتازالسلطنه، سفیر و نماینده دولت ایران مبنی بر حافظه تلخ تاریخی مسلمانان از صلیب سرخ که به ماجرای جنگ‌های صلیبی باز می‌گردد، کارساز شد و اعضاء کنفرانس پذیرفتند برای جلب همکاری مسلمانان لازم است در تصمیم خود مبنی بر استفاده از نشان یکسان تجدید نظر نموده و اجازه دهند تا نشان ملی ایران (شیر و خوشید) رسمیت پیدا کند.
نماینده دولت عثمانی علیرغم حضور امکان ابراز نظرات دولت متبوع خود را نداشت، چراکه بر خلاف ایران، آنها در کنفرانس دوره پیشین کنوانسیون صلیب سرخ جهانی در سال ۱۹۰۴ شرکت نکرده و لذا حق بیان دیدگاه در این کنفرانس را از دست داده بودند. ممتازالسلطنه مسئولیت دفاع از کاربرد نشان «هلال» را نیز پذیرفت و در این زمینه نکاتی را متذکر شد که جامعه جهانی را به پذیرش این نشان ترغیب کرد.
اهمیت این کار وقتی روشن می شود که بدانیم تنش میان کشورهای حوزه بالکان با امپراتوری عثمانی که کمتر از یک دهه بعد به دو جنگ بزرگ منجر شد، هرگونه امکانی را برای دولت عثمانی در استفاده از نشان ملی خود ناممکن ساخته بود. بدین ترتیب کنوانسیون جهانی صلیب سرخ در سال ۱۹۰۶ پذیرفت تا کشورهای مسلمان ایران و عثمانی هریک از نشان ملی خود به جای صلیب سرخ استفاده نمایند. این قطعنامه زمینهای شد تا در جریان جنگ دوم بالکان، روسیه به پذیرش نشان هلال احمر تن داده و به آن رسمیت بخشد.
به تدریج و با افزایش تعداد کشورهای مسلمان عضو در کنوانسیون جهانی صلح، بار دیگر استفاده از نشان مشترک در جهان اسلام موضوعیت پیدا کرد. در کنفرانس سال ۱۹۲۹ ژنو طرح مجدد این موضوع، علیرغم مخالفت بسیار زیاد اعضاء اروپایی جلسه، به اتخاذ مجوز استفاده از نشان هلال احمر به کشور مصر منجر شد. بعدها این مجوز عمومیت یافت و سایر کشورهای مسلمان نیز امکان پیوستن به جمعیت جهانی هلال احمر را پیدا کردند.
مخالفت با نشان ملی شیر و خورشید نیز به صورت گسترده در این کنفرانس مطرح شد. این در حالی است که در نشست ۲۴۱ کمیته بین المللی صلیب سرخ در تاریخ ۳۰ مه ۱۹۲۴ (۹ خرداد ۱۳۰۳)، تشکیل جمعیت صلح ملی ایران با عنوان پیشنهادی شیر و خورشید سرخ ایران به رسمیت شناخته شده بود. علیرغم این مخالفت گسترده، نماینده وقت ایران بار دیگر توانست جامعه جهانی را به پذیرش موضع دولت ایران ترغیب نموده و نشان شیر و خورشید سرخ را به عنوان تنها نشان ملی، در کنار نشانهای جهانی صلیب سرخ و هلال احمر قرار دهد.
ایده اولیه تشکیل سازمان ملی هلال احمر در امپراتوری عثمانی توسط دکتر عبدالله بیک مطرح شد. وی یکی از معلمین مدرسه طبی لشگری استانبول بود که تلاش بسیاری کرد تا رؤسای حاکم و فرماندهان نظامی را به تشکیل یک سازمان امدادی بی طرف ترغیب کند. تلاش بی وقفه او با مساعدت گروهی از افسران نظامی و از جمله سردار عمر پاشا در نهایت به تشکیل انجمن کمک به زخمداران منجر شد. در این انجمن که به ریاست مارکو پاشا فعالیت میکرد، تلاش های فراوانی شد تا نظام حمایتی و درمانی مناسبی در اختیار سربازان و خانواده‌های آنان قرار بگیرد.
هنوز چند سالی از فعالیت انجمن نگذشته بود که جنگ نخست بالکان در هشتم اکتبر ۱۹۱۲ آغاز شد و امپراتوری عثمانی مجبور شد تا در چند جبهه به مقابله با دشمن بپردازد. در این اثنا دکتر عبدالله بیک نیز درگذشت و طرح تاسیس ارتقاء و گسترش انجمن به فراموشی سپرده شد تا اینکه بر اثر بالا رفتن تلفات نظامی در جنگ و مشاهده کارکرد جمعیت صلیب سرخ در جبهه مقابل، ارتش عثمانی به فکر تاسیس نهادی مشابه آن گرفت. به همین سبب مدرسه طبی کشوری که طرح تاسیس انجمن برای بررسی به آن ارجاع شده بود، بار دیگر آن را مورد بررسی قرار داد و مفاد آن را به تصویب رساند تا بدین ترتیب انجمن امدادی حمایتی هلال احمر تحت نظر سلطان عثمانی فعالیت خود را آغاز کند. در این انجمن همچنین بخشی که زیر نظر مادر سلطان قرار می‌گرفت، به امور زنان اختصاص یافت.
بعد از جنگ‌های بالکان انجمن رشد کیفی و کمی مناسبی پیدا کرد و به همت حقی پاشا (صدراعظم وقت) حوزه فعالیت و خدمات‌رسانی خود را افزایش داد.
نشان هلال احمر در الگوهای ترسیمی از رنگ و ترکیب نشان صلیب سرخ بهره گرفت. به این معنا که نقش ماه (هلال) به عنوان نماد اسلامی از پرچم امپراتوری عثمانی انتخاب شد و به رنگ سرخ درآمد و در زمینه سفید نقش بست. این نشان همانگونه که بیان شد به تدریج مورد پسند و اقبال کشورهای مسلمان واقع شد و بسیاری از آنها، هلال احمر را جایگزین صلیب سرخ نموده و به کنفوانسیون جهانی آن پیوستند. در این میان ایران راهی متفاوت را پیش گرفت و به جای پذیرش نشان هلال احمر، از الگوی نشانیِ شیر و خورشید سرخ برای معرفی جمعیت صلح خود استفاده کرد.
در سال ۱۲۸۱ خورشیدی، ایران به کنوانسیون ژنو ملحق شد، اما اقدام عملی برای تاسیس انجمن ملی از خود نشان نداد. این روند ادامه یافت تا اینکه در در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، جمعیت شیر و خورشید سرخ با اهداف مختلف و برنامههای متنوع درمانی، آموزشی و امدادی به پیشنهاد دکتر امیراعلم تنظیم تأسیس شد. این جمعیت تا پیش از ثبت و تاسیس رسمی، بیش از آنکه تابع کنواسیون ژنو و عهدنامه‌های بین‌المللی باشد، جمعیتی ملی با کارکردهای درون سرزمینی به شمار می‌آمد ولی با تصویب نظامنامه از ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی به سرعت توسعه یافت و تابع کنواسیون ژنو شد.
یکی از نخستین اقدامات سرتیپ دکتر امیرخان امیر اعلم در سمت ریاست بهداری قشون، انحلال اداره صحیه قشونی و تشکیل سازمان بهداری قشون بر اساس قواعد مرسوم در ارتشهای پیشرفته بود. پس از آن مسئولیت یافت تا بهداری ژاندارمری کشوری را نیز بنیان بگذارد.
انقلاب مشروطه و جنگها و شورشهای داخلی پس از آن، امیر اعلم را به این فکر انداخت تا نمونه ایرانی جمعیت کمک به سربازان مجروح را ساماندهی و تاسیس نماید. او در دوران تحصیل در پاریس و زندگی در اروپا با فعالیت جمعیت صلیب سرخ آشنا شده بود. همچنین طرح عبدالله بیک را نیز مطالعه و اشراف کامل به آن پیدا کرده بود و بر آن اساس مریضخانههای سیاری را تاسیس کرد تا به سربازان، مردم غیرنظامی و اسرای زخمی امدادرسانی کند. همچنین تلاش کرد تا از سرایت بیماریهای مسری به پشت جبهه ممانعت به عمل آورد. او همچنین به همراه گروهی از پرستاران و پزشکان قشون به مناطق مختلف کشور سفر کرده و به درمان بیماران میپرداخت. همچنین مریضخانه قشون را موظف ساخته بود تا به روستاها و شهرهایی که در حوالی اردوهای نظامی یا مسیرهای حرکت قشون قرار داشتند، خدمات رایگان درمانی ارائه دهند.
به این ترتیب، ایده اولیه تاسیس جمعیت شیر و خورشید را بایستی به دوران پیش از مشروطه نسبت داد. دکتر امیر اعلم در خاطرات خود به این نکته اشاره میکند که برای نخستین بار بازوبند شیر و خورشید و پرچم آن به دستور او توسط پرستاران و پزشکان قشون در سال ۱۲۸۸ خورشیدی (۱۳۲۷ هجری قمری) مورد استفاده قرار گرفته است. با این وجود فعالیت رسمی جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در سال ۱۳۰۱ آغاز و نظامنامه آن به تصویب می‌رسد. زلزله ویرانگر بجنورد باعث شد تا دکتر امیر اعلم که طرح مسکوت مانده تاسیس جمعیت شیر و خورشید ایران را بار دیگر در دولت طرح کند.
ایران در چهاردهم آذر ۱۲۵۳ (۵ دسامبر ۱۸۷۴ میلادی) به عنوان نخستین کشور مسلمان و نخستین کشور آسیایی قرارداد جمعیت صلح جهانی را امضاء کرده و به آن پیوسته بود.[۱] ولی از آن زمان جز ثبت نشان شیر و خورشید سرخ در مجمع کنوانسیون در سال ۱۹۰۲ میلادی و پرداخت منظم حق عضویت، اقدام مفید دیگری انجام نداده بود تا اینکه در اواخر سلسله قاجاریه لزوم عضویت فعال در کنوانسیون ژنو بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. به این منظور در هجدهم بهمن ۱۳۰۱، نخستین جلسه رسمی هیئت موسس با ریاست افتخاری محمدحسین میرزا (ولیعهد احمدشاه قاجار) تشکیل و پس از چند جلسه در اسفند همان سال نظامنامه جدیدی مطابق با اساسنامه مصوب جهانی مشتمل بر ده فصل و ۶۱ ماده تنظیم شد.
مطابق اساسنامه جدید، جمعیت همچنان در زیر مجموعه ارتش ایران باقی ماند و ریاست عالی آن بر عهده وزیر جنگ قرار می‌گیرد. جلسه رسمی تصویب و تشکیل جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران پس از چندین جلسه کارشناسی در نهایت با حضور اعضاء هیئت موسس و گروهی از مسئولین دولتی و نظامی در دوم مرداد ۱۳۰۲ به ریاست محمدحسن میرزا (ولیعهد) برگزار و در طی آن رضاخان سردار سپه (رئیس الوزرا و وزیر جنگ) به عنوان نخستین رئیس هیئت عامل جمعیت شیر و خورشید منصوب شد. همچنین دکتر امیر اعلم به عنوان نایب رئیس اول، دکتر سعیدخان مالک (لقمان الملک) به عنوان نایب رئیس دوم، میرزامحمود خان جم (میرالملک) به عنوان خزانه دار، میرزا مجیدخان آهی به عنوان منشی، میرزا علی محمدخان اویسی به عنوان محاسب و عبایقلی خان قریب (مترجم الممالک) به عنوان منشی برگزیده شدند.
دستور کار هیئت عامل جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در این جلسه در چند عنوان فصل‌نویسی شد. از جمله این موارد می‌توان به عناوین زیر اشاره نمود:
- پیگیری تشکیل نمایندگی‌های محلی (استانی) در سراسر کشور
- اطلاعرسانی از طریق وزارت خارجه و نمایندگی های ایران در کشورهای مختلف مبنی بر تشکیل جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران
- فراهم ساختن زمینه‌های لازم جهت عضویت دائم ایران در کمیته بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر جهانی
- فراهم سازی تصویب قرارداد ۱۹۰۶ در مجلس شورای ملی مبنی بر تایید عضویت ایران در کمیته بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر
- پیگیری تصویب قانون معافیت مالیاتی و عوارض جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در مجلس شورای ملی ایران
- جهت اعزام تیم نمایندگی ایران به ریاست ذکاءالدوله (وزیر مختار ایران در سوییس و نماینده ایران در جامعه ملل) جهت شرکت در یازدهمین کنفرانس جهانی صلیب سرخ در ۲۸ اوت ۱۹۲۳ میلادی
- رسیدگی به کشاورزان آسیب دیده ناشی از آفت زدگی محصولات در سال گذشته
- تمرکز بر انجام امورات خیریه در سراسر کشور تحت نظر و نظارت جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران
- انتشار مجله مخصوص جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران با مدیریت میرزا علی محمدخان اویسی
- عضوگیری و افزایش نیروی همکار با جمعیت
- تعین محل سابق وزارت فرهنگ به عنوان مکان استقرار جمعیت
- تشکیل و تجهیز کتابخانه تخصصی جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران
- تدوین نظامنامه جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران
- اتخاذ راهکار جهت کسب درآمد برای پیشبرد امور جاری جمعیت از طریق انتشار تمبر خیریه
- ساخت بیمارستان تربت در ایالت خراسان از محل مازاد وجوه انتخابات جهت خدمات رسانی به زلزه زدگان این شهر در زمین وقفی قطب الدین حیدر
متعاقب این جلسه، هیئت وزرا در تاریخ ۲۳ آذر ۱۳۰۲، معافیت گمرکی کلیه مرسولات مرتبط با جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران را به تصویب رساند. در این جلسه همچنین بنابر درخواست کمیته بین المللی صلیب سرخ، هیئت وزرا تصویب کرد که در هنگام جنگ، جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران سمت معاونت صحیه قشون را دارا خواهد بود.
بدین ترتیب کمیته بین المللی صلیب سرخ در دویست و چهل و یکمین نشست رسمی خود در تاریخ ۳۰ مه ۱۹۲۴ (۹ خرداد ۱۳۰۳)، تشکیل جمعیت صلح ملی ایران را با عنوان پیشنهادی شیر و خورشید سرخ ایران به رسمیت شناخت. جمعیت تحت همین نام تا دهم تیرماه ۱۳۵۹ به فعالیت ملی و بین المللی خود ادامه داد. در این تاریخ و به درخواست رسمی وزارت امور خارجه ایران و به منظور «هماهنگی بیشتر در نمادهای جمعیت‌های خیریه در جهان» نام جمعیت شیر و خورشید ایران به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت.
[۱] در این قرارداد جنگ‌های زمینی مشمول توافقنامه ژنو قرار گرفته بودند. لزوم پوشش نبردهای دریایی باعث شد تا پیوست توافقنامه ژنو در چهارم دسامبر ۱۹۰۰ به تصویب اعضاء برسد. ایران این توافقنامه را به امضاء رساند.
