- بروز فقر به عنوان یک عارضه اجتماعی معلول عوامل مختلفی است. کدام عامل را می‌توان بیش از سایر مقولات در این زمینه موثر دانست؟
در ابتدا باید بیان کرد که فقر یک مفهوم نسبی است یعنی چون برای تعریف نداشته‌های انسان، یا به بیان دیگر آنچه یک انسان باید داشته باشد، شاخص‌های مختلفی در نظر گرفته می‌شود، لذا تعریف مصادیق فقر و فقیر نیز متفاوت می‌شود. ولی با توجه به سوال جنابعالی، از آنجا که به موضوع فقر از منظر اجتماعی پرداخته شده است، پس وضعیت جامعه و عرف اجتماعی حایز اهمیت خواهد بود.
بر این اساس، عدم برخورداری از موقعیت‌ها، امکانات و توانمندی‌های لازم جهت رفع نیازهای تعریف شده در هر جامعه را می‌توان فقر تلقی نمود. به غیر از عوامل جبری همچون نواقص فیزیولوژیک و اختلالات طبیعی، مابقی محدودیت‌ها در عدم دسترسی به امکانات و فرصت‌ها، ناشی از اختلال در نظام اجتماعی انسان‌هاست که ریشه در نقص و نارسایی در وضع و اجرای قوانین اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دارد. البته در طول تاریخ این موضوعِ خودخواهی و منفعت طلبی انسان‌ها چه در موضع حاکمیتی و چه در موقعیت شهروندی، مانع وضع و اجرای صحیح عدالت اجتماعی بوده است و تنها با بلوغ فکرها و تکامل عقل بشری پایان می‌پذیرد و تا آنجایی که عقل کامل و در نتیجه آن اخلاق بالغ شود، این تضاد فقیر و غنی ادامه دارد.
اگر بخواهم جواب شما را خلاصه بدهم بایستی عرض کنم عدم تحقق نظام عادلانه اجتماعی و توزیع ناعادلانه فرصت‌ها، منابع و امکانات موثرترین عامل در زمینه بروز فقر است.
- یکی از نمودهای فقر به ویژه در جوامع توسعه نیافته، فقر غذایی یا عدم امنیت غذایی است. اطعام به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با این بحران، در جوامع و فرهنگ‌های مختلف در طول تاریخ تجربه شده است، تجربه ما به عنوان یک ایرانی و یک مسلمان در خصوص این راهکار چیست؟
ایرانی‌ها همواره ملتی عدالتخواه بوده و از مشاهده فقر و تنگدستی همنوعان، احساسات آنها غلیان می‌کرده است. موضوع دهش و نیکوکاری با ورود اسلام دارای عیار بالاتری شد و اطعام از آداب اسلامی است که به صراحت در متون دینی به خصوص قرآن کریم و خیلی برجسته در سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار(صلوات الله علیهم) وجود داشته است. از آنجا که نیاز به غذا از پایه‌ای‌ترین حقوق و نیازهای اولیه انسان است و عدم دسترسی به آن زمینه ضعف جسمی، اعتقادی و نهایتا اجتماعی را به همراه دارد، لذا اطعام در سرلوحه کارهای خیر قرار داشته و سفره‌داری از ارزش‌های مورد پسند جامعه اسلامی بوده است. وجود موقوفات مختلف ویژه اطعام نیازمندان در گوشه و کنار این مرز و بوم، تخصیص منابع مختلف شرعی مانند صدقه، کفاره، زکات، فطریه، نذورات، عقیقه و ولیمه همه از جایگاه مهم اطعام به عنوان یک کار خیر جاری در متن جامعه حکایت دارد، که ماندگاری روح انسانیت را در جامعه رقم می‌زند. قرارگیری اطعام نیازمندان در متن بسیاری از مناسبت‌های ملی و دینی ظرفیت نیکوکاری خوبی فراهم ساخته تا در جامعه ایران با وجود همه شکاف‌ها و اختلافات طبقاتی که به دلیل ناکارآمدی‌های نظام اقتصادی پدید آورده است، همچنان بحران سوء تغذیه و یا فقر غذایی به شکل حاد و مشابه کشورهای در حال توسعه نباشد.
با وجود بسته‌های اقلام غذایی که یا به صورت کمک‌های افراد حقیقی و حقوقی در بستر جامعه انجام می‌شود، ولی همچنان سنت اطعامی که در کنار مناسبت‌های دینی مانند ایام محرم و صفر بوده و متمرکز بر اهدای غذا طبخ شده آماده به نیازمندان است، سهم بزرگی در پیشگیری از فقر غذایی گسترده و بحران عدم امنیت غذایی داشته است.
- چه عواملی می‌تواند اطعام فقرا را از راهکاری موقت به راهکاری پایدار در زمینه رفع فقر غذایی تبدیل کند؟
ایجاد یک بانک اطلاعات شفاف از ویژگی‌های نیازمندان و دسته‌بندی آنها بر اساس میزان سوء تغذیه و نهایتا اولویت‌بندی مخاطبان برای دریافت کمک‌های غذایی از ابتدایی‌ترین اقدامات برای انجام عادلانه خدمت اطعام است. ضمنا بر اساس میزان توانمندی در امکان تامین و پخت مواد غذایی نیز می‌توان دسته‌بندی‌های جدیدی ایجاد نمود.
بر اساس نگاه کرامت نفس انسانی باید برای اطعام پایدار نیازمندان برنامه‌ریزی شود. این موضوع لازمه‌اش آن است که همه علل و عواملی که مانع دسترسی نیازمندان به غذای مناسب است را بررسی نمود و هر برای کدام، متناسب با ویژگی‌های آن اقدام نمود.
نیاز به غذای یک کودک در حال رشد و یا یک خانم باردار و یا یک بیمار و یا سالمند با یک فرد عادی متفاوت است. با لحاظ این موارد است که اجرای عدالت در بازتوزیع منابع خیر تحت عنوان اطعام را پیچیده می‌کند.
عدم امکان پخت یا نگهداری و یا دسترسی به مواد غذایی مناسب راه‌های اطعام متفاوتی را ایجاب می‌کند و میزان نیاز افراد به حجم و نوع مواد غذایی باعث می‌شود تا میزان کمک‌های اطعام به افراد متفاوت باشد.
- بحران غذا یک پدیده جهانی است که البته تاثیر آن در کشورهای توسعه نیافته بیش از کشورهای پیشرفته است. در جامعه کنونی چه عوامل تشدید کننده‌ای را می‌توان به عنوان عامل رشد، در اوج گیری این بحران موثر دانست؟
کمبود منابع غذایی، تلاطم‌های اقتصادی ناشی از ارز، اسراف و تبذیر گروه‌های مرفه جامعه و سوء مدیریت زنجیره تامین مواد غذایی باعث گران شدن هرچه بیشتر مواد غذایی و در نتیجه از دسترس خارج شدن حجم مورد نیاز از مواد غذایی برای دهک‌های کم درآمد جامعه شده و به بحران غذایی در جامعه دامن زده است. در حوزه اجتماعی نیز مردم با احتکار، اسراف و مصرف بیش از حد، زمینه کمبود و فشار بر طبقات پایین جامعه را فراهم می‌سازند.
- برای تبدیل تاثیر موقت اطعام فقرا به راهکار میان مدت و بلند مدت چه پیشنهاد خاصی دارید و آیا اساسا اطعام ظرفیت حل بحران فقر غذایی را در دراز مدت دارد؟
همانطور که گفته شد باید مخاطب کمک‌های اطعام بلند مدت را تنها نیازمندانی دانست که از کار افتاده هستند و عملا امکان تامین و پخت غذای مناسب را ندارند. در مورد سایر علل ناتوانی در تامین غذا باید به دنبال رفع موانع بود و طی پایشی که از جامعه صورت می‌پذیرد بایستی سایر انواع کمک‌ها بر اساس وضعیت خانواده‌های نیازمند صورت پذیرد.
توجه داشته باشیم که اطعام یک خانواده نیازمند در بلند مدت، خود باعث آسیب‌های دیگری مانند فقر فکری، فقر فرهنگی و غیره برای فرد و اجتماع خواهد بود.
- تجربه خیر جمعی در زمینه اطعام فقرا، راهکاری است که بنیادهای خیریه در سراسر جهان به آن دست یافته و نتایج ارزنده‌ای نیز به دست آوردند. نقش نهادهای خیریه‌ای خصوصی در جامعه کنونی ایران را در مقابله با فقر غذایی چقدر موثر می‌دانید و مشخصا چه پیشنهادهایی برای افزایش تاثیرگذاری فعالیت‌های مرتبط با اطعام دارید؟
موضوع اطعام همانند دیگر کارهای خیری که در ایران صورت می‌گیرد به دلیل ناقص و کوچک بودن بانک‌های اطلاعاتی نیازمندان، عملا به ناعدالتی و بهره‌وری پایین کارها و منابع نیکوکاری خواهد انجامید. انجام نیکوکاری در فضای کور و به اصطلاح «خیر پاشی»، آسیب‌هایی مانند دامن زدن به فرهنگ سفلگی، دامن زدن به برند فقر برای بعضی گروه‌ها و مناطق، حیف و میل منابع خیر و نهایتا از دست رفتن اعتماد خیرین را به همراه دارد.
ایجاد یک سازوکار حرفه‌ای تکافل اجتماعی برای انجام نیکوکاری و احسان به صورت هوشمند و حکیمانه که از خروجی آن عدالت و رشد انسان‌ها حاصل شود، از مترقی‌ترین الگوها برای رونق و اثربخشی اطعام و نیکوکاری است.
- ایجاد فقر در نتیجه عواملی است که عمدتا در حیطه نفوذ نهادهای حاکم قرار دارند. جدا از نقش دولت‌ها در ایجاد فقر و نابربری اقتصادی، وظیفه آنها را در قبال اطعام فقرا و حل بحران غذایی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همانطور که عرض شد ایجاد یک نظام عادلانه که امکان دسترسی به منابع و فرصت‌ها و امکانات را برای آحاد جامعه فراهم می‌سازد، مهمترین زیرساخت‌های رفع فقر است که لازمه‌اش وجود و غلبه انسان‌های عالم و دغدغه‌مند عدالت در حاکمیت برای تقنین و اجرا و در جامعه برای عمل و نظارت است. به عنوان راهکار گذرا برای مقابله با فقر و تا زمان استقرار دولت آرمانی به نظر می‌رسد، دولت بهتر است تا ضمن ایجاد زیرساخت‌های شفاف، حداقل‌های معیشتی را برای مردم تعیین و امکان دسترسی آسان و ارزان را برای گروه‌های آسیب‌پذیر فراهم سازد. در ضمن با تجمیع بانک‌های اطلاعاتی و ایجاد شفافیت بیشتر، عملا نهادها و سازمانهای مردم نهاد را برای شناسایی نیازمندان واقعی یاری دهد و با حفظ اصول کرامت انسانی عرصه را برای ورود منابع و کنش‌های نیکوکارانه مردمی در عرصه اطعام، گسترده‌تر سازد. از این طریق عملا ظرفیت‌های عظیم مردمی چه در حوزه تامین، تهیه و پخت و توزیع اطعام فعال شده و با اعتمادی که در جامعه نیکوکاری ایجاد می‌شود و شفاف‌سازی فرایند اطعام کمک شایانی به غنی شدن سفره نیازمندان خواهد نمود. البته همانطور که عرض شد وجود یک نظام پایش مبتنی بر مددکاری اجتماعی برای جلوگیری از وابستگی و اتکای دایمی نیازمندان و بروز آسیب‌های فرهنگی، لازم و ضروری است.
- آقای مهندس صادقیان لطفا در این خصوص از تجربه عملی خودتان برای موضوع اطعام بفرمایید.
«شبکه مردمی سفره پدری» مجموعه‌ای است برای تسهیل‌گری و گستراندن عرصه اطعام نیازمندان. این مجموعه با هم افزایی گروه‌های نیکوکار مردمی در خصوص شناسایی نیازمندان واقعی اطعام تشکیل و در حال تکامل شبکه اطعام خود در جغرافیای ایران است.
در سال ۱۳۹۹ ایده اولیه شبکه مردمی اطعام به مناسبت عید غدیر و در قالب پویش سفره پدری عملیاتی شد. در این پویش با توجه به استقبال خیرین و مشارکت گروه‌های نیکوکاری، خدمت اطعام در حدود ۲۰ استان کشور محقق گردید. این تجربه و بررسی‌های میدانی، کمک کرد تا به منظور ارتقاء پایداری و اثربخشی منابع خیر، شفافیت، عدالت توزیعی در شبکه و فرآیندهای تامین، تهیه و توزیع غذا، نسبت به باز طراحی الگوی اطعام نیازمندان در مقیاس ملی اقدام شود.
شناسایی گروه‌های نیکوکاری و ظرفیت مردمی اطعام در مناطق محروم، انسجام و یکپارچگی خدمات گروه‌ها برای عمل در قالب شبکه اطعام، ایجاد زیرساخت نرم‌افزاری جهت افزایش سطح اعتماد که مبتنی بر حفظ کرامت انسانی باشد و نهایتا زمینه‌سازی برای اطعام حکیمانه را سرلوحه کار شبکه مردمی سفره پدری دانستیم.
لذا با توجه به لزوم تکمیل زیرساخت نرم‌افزاری و شبکه انسانی برای بلوغ الگوی مد نظر در مرحله نخست، اولویت قلمروی ماموریت این شبکه، محلات کمتر برخوردار استان اصفهان تعیین گردیده است و به محض تکمیل شبکه و فرایندهای اطعام شامل تامین تا تهیه و توزیع غذا در دیگر استان‌های کشور، شبکه مردمی سفره پدری در آن مناطق نیز فعال می‌شود.
