بنیاد دکتر محمود افشار، موقوفه‌ای عام است که هدف اساسی و منظور اصلی از بنیان نهادن آن توسط واقف، تعمیم زبان فارسی و تحکیم وحدت ملی در ایران می‌باشد.
انتشار کتاب و رساله در زمینه زبان فارسی، تاریخ صحیح ایران و جغرافیای تاریخی ایران، اهدای کتاب و رساله‌ها به کتابخانه‌های معتبر جهان و دانشمندان ایران‌شناسی، اهدای جایزه سالانه به پژوهشگران زبان فارسی و محققانی که در دانشگاه‌های مختلف جهان به تدریس زبان فارسی می‌پردازند، راه‌اندازی مرکز لغتنامه دهخدا، همکاری با آموزش و پرورش برای ساخت مدرسه و… گوشه‌ای از فعالیت‌های این بنیاد است. برای آشنایی بیشتر با موقوفات دکتر افشار به نخستین وقف‌نامه آن مراجعه می‌کنیم. در ماده ۲۳ نخستین وقف‌نامه از ۵ وقف‌نامه دکتر افشار که به سال ۱۳۳۷ برمی‌گردد، آمده است که درآمد حاصل باید صرف ترجمه، تألیف و چاپ کتاب و رسالات شود.
مختصری درباره دکتر محمود افشار یزدی
دکتر محمود افشار سال ۱۲۷۲ ش در یزد به دنیا آمد. پس از پایان دوره دبیرستان راهی سوئیس شد و دکترای حقوق و دکترای علوم سیاسی را از دانشگاه لوزان گرفت. او از سال ۱۳۰۰ ش وارد عرصه مطبوعات شد.
وقتی به تهران برگشت مجله «آینده» را راه انداخت که بعدها دوره جدید آن را فرزندش «ایرج» منتشر کرد. او در روزنامه‌های تهران و یزد مقاله می‌نوشت. مدتی هم در وزارت دارایی مشغول کار بود و بعدها به سمت دادیاری دیوان عالی کشور رسید. در کابینه «محمد ساعد»، معاون اداره فرهنگ شد. دکتر افشار همه دارایی‌اش را در راه علاقه‌ای که به زبان و ادبیات کشورش داشت وقف کرد.
او پس از سال‌ها خدمت در ۲۸ آذر ۱۳۶۲ چشم از جهان فرو بست.
شادروان دکتر محمود افشار یزدی در زمان زندگی خویش توجه بسیاری به تاریخ، زبان و فرهنگ مردم سرزمین خویش داشت. او با وجود ارزش و احترامی که برای تمامی اقوام ایرانی، زبان و فرهنگ‌شان قائل بود، اما اعتقاد داشت برای حفظ یکپارچگی، ایجاد و استحکام وحدت ملی باید در راه شناخت و گسترش زبان فارسی کوشید و اقوام ایرانی را ترغیب ساخت تا زبان فارسی را در کنار زبان قوم خویش استفاده کنند. این کار نه‌تنها باعث وحدت ملی می‌شود، بلکه دست بیگانگان را برای ایجاد چنددستگی در میان مردم ایران کوتاه می‌کند. بر این اساس وی بخشی از اموال خویش را در محله باغ‌فردوس شمیران برای ساخت موسسه انتشارات و کتابخانه وقف عام کرد.
انتشار بیش از ۲۰۰ جلد کتاب
اهدای جایزه سالانه دکتر افشار یکی از فعالیت‌های این بنیاد است که نام دکتر افشار را در میان پژوهشگران و محققان زبان فارسی زنده نگه داشته است. انتشارات دکتر افشار تا زمان درگذشت او ۱۵ عنوان کتاب منتشر کرد. از آن سال تا این زمان بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب در زمینه‌های لغت و دستور و ادبیات فارسی، جغرافیای تاریخی و تاریخ ایران منتشر شده است. در محل زندگی دکتر محمود افشار و همسرش، سالن همایشی ساخته شده تا نشست‌های ادبی در آن برگزار شود.
ترجمه، تالیف و انتشار کتب و رسالات از سوی بنیاد موقوفات شادروان دکتر محمود افشاریزدی:
بنا بر آنچه واقف در وقف‌نامه خویش به آن اشاره کرده است، تنها کتب مرتبط با زبان فارسی، تاریخ صحیح، فرهنگ و جغرافیای تاریخی، حق ترجمه، تالیف و انتشار از سوی این موسسه را دارند و کتب داستانی، رمان و… حق انتشار از سوی این مرکز را ندارند. این کتب به منظور استفاده پژوهشگران ترجمه، تالیف و منتشر می‌شود و در دسترس آنان قرار می‌گیرد. تاکنون ۱۰۲ کتاب از سوی این مرکز منتشر شده است (کتب تجدید چاپ شده از این آمار خارج است) که گنجینه نفیسی است، به خصوص در ارتباط با تاریخ شفاهی ایران، یعنی حوزه‌ای از علم تاریخ که مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
کتابخانه تخصصی بنیاد شادروان دکتر محمود افشاریزدی:
شادروان دکتر محمود افشاریزدی در بخشی از وقف‌نامه خویش اشاره به ساخت کتابخانه‌ای تخصصی کرده است که در آن انواع کتب و رسالات درباره زبان، تاریخ و فرهنگ ایران به کلیه زبان‌های دنیا در دسترس پژوهشگران و دانشمندان و ایران‌شناسان به منظور تحقیق و تالیف کتب و رسالات جدید باشد. در حال حاضر این کتابخانه در بخشی از موقوفات او در باغ فردوس شمیران است. این کتابخانه گنجینه‌ای نفیس از آثار مرتبط با تاریخ فرهنگ و زبان پارسی محسوب می‌شود.
اهدای کتاب به کتابخانه‌های بزرگ جهان:
یکی دیگر از برنامه‌های در نظر گرفته‌شده توسط شخص واقف، اهدای کتاب به کتابخانه‌های بزرگ جهان و دانشمندان ایرانشناس است. این کار باعث آشنایی سایر ملل با زبان تاریخ و فرهنگ مردم ایران می‌شود.
اهدای جوایز نفیس سالیانه به دانشمندان ایرانشناس در سراسر جهان به منظور تشویق و قدردانی:
اهدای جوایز نفیس سالیانه به منظور قدردانی از دانشمندان ایرانشناس یکی دیگر از برنامه‌هایی است که شادروان دکتر محمود افشاریزدی به آن اشاره کرده است. این جایزه در سال ۱۳۶۸ بنیان گذاشته شد و تاکنون به ۱۸ چهره، ۱۱ دانشمند غیرایرانی و هفت محقق ایرانی اهدا شده است. جوایز شامل یک تخته قالیچه دستباف نایین که نشان بنیاد بر روی آن نقش بسته شده به همراه یک تقدیرنامه و مجموعه آثار انتشارات بنیاد افشار است.
انتشار مجله آینده:
مجله آینده در سال ۱۳۰۴ توسط شادروان دکتر محمود افشار منتشر شد. پس از دو سال چاپ آن متوقف و در سال ۱۳۲۳ مجدداً چاپ شد. سپس از چاپ باز ایستاد و بار آخر از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۲ توسط دکتر ایرج افشاریزدی فرزند ارشد دکتر محمود افشاریزدی چاپ شد. به‌رغم انتشار نامنظم، این نشریه یکی از مهم‌ترین نشریات ایران بوده است. شادروان محمود افشاریزدی در بخشی از وقف‌نامه خویش تاکید بر چاپ این نشریه کرده است و به عقیده وی این نشریه حتی از کتاب تاثیرگذارتر است. این نشریه تا سال ۱۳۷۲ چاپ و پس از آن برای همیشه انتشارش متوقف شد.
موقوفات در تعلیق
شادروان دکتر محمود افشاریزدی علاوه بر رشد و گسترش زبان فارسی، به موضوع بهداشت و سلامت جامعه نیز توجه نشان می‌داد و به این منظور بخشی از اموال و دارایی خویش را در منطقه باغ فردوس شمیران برای ساخت بهبودستان و کودکستان وقف کرد، گرچه این دو خواسته هنوز اجرا نشده است.
بهبودستان:
بنا بر نظر او توجه به بهداشت جامعه یکی از موارد مهم و اساسی است، زیرا جامعه‌ای که افراد آن از جهت روانی سالم نیستند هرگز موفق نخواهد بود. به همین منظور او در بخشی از وقف‌نامه خویش اشاره به ساخت مکانی در منطقه باغ فردوس که منطقه‌ای خوش‌آب و هوا در زمان زندگی‌اش بود، کرده است. این مرکز رایگان نیست و تنها برای استفاده افراد فرهنگی، سیاستمدار و کسانی که دارای پست‌های کلیدی هستند، در نظر گرفته شده است. در این مرکز باید به ساعت استراحت، ورزش و رژیم غذایی افراد توجه شود.
کودکستان شبانه‌روزی:
همچنین او در بخش دیگری از وقف‌نامه خویش به ساخت کودکستانی شبانه‌روزی به منظور تربیت و پرورش کودکان، به خصوص کودکان شهرستانی در محله باغ فردوس، اشاره کرده است. به عقیده شادروان دکتر محمود افشاریزدی بسیاری از خانواده‌های ایرانی راه و رسم تربیت و پرورش کودکان را بلد نیستند و نمی‌دانند. به همین جهت بهتر است مرکزی را برای رشد کودکان تاسیس کرد تا کودکان در این مراکز بتوانند با روش صحیح تربیت شوند و آموزش ببینند. طبق نظر وی این مراکز باید کلیه تجهیزات ورزشی و بازی روز را دارا باشند تا کودکان در آن بتوانند ضمن بازی، ورزش و سرگرمی، آموزش‌های لازم به‌خصوص آموزش زبان فارسی را ببینند. به‌ر غم تاکید واقف برای اجرایی شدن این دو برنامه، اما تاکنون چنین نشده و شورای تولیت در پی راهکارهایی برای اجرایی شدن این دو مورد است. یکی از دلایل‌عدم اجرای این برنامه‌ها، تخریب طبیعت بکر و دست‌نخورده محله شمیران است. در زمان زندگی واقف، شمیران مکانی خوش‌آب و هوا بوده است، اما در سال‌های گذشته طبیعت این منطقه تخریب و دچار آلودگی شده است. شورای تولیت در پی اخذ مجوزهایی برای ساخت بهبودستان و کودکستان است.
گورستان:
دکتر محمود افشاریزدی مقداری از املاک و مستغلات خویش را در شهرری برای ساخت گورستان و خانه آخرت فرهنگیان و هنرمندان اختصاص داد، اما این امر هم به خاطر مخالفت سازمان محیط زیست و شهرداری و هم به دلیل احداث قطعه هنرمندان در بهشت زهرا اجرایی نشد. به جز موارد فوق شادروان دکتر محمود افشار وصایای دیگری نیز داشت که هرگز اجرایی نشد، نظیر ایجاد مدارس نمونه و عالی در تهران و یزد. او بخشی از دارایی خویش را در خیابان آفریقای تهران برای ساخت مدرسه‌ای عالی با کلیه امکانات آموزشی وقف کرد، اما بنا بر قوانین آموزش و پرورش، کلیه مدارس باید در چارچوب نظام آموزشی ایران تاسیس شوند و فعالیت مدارسی با سیستمی جدا امکان‌پذیر نیست. به همین خاطر بخشی از املاک او در حال حاضر به صورت مدرسه دولتی دکتر محمود افشار و بخش دیگری برای ساخت مجموعه ورزشی در اختیار دانشگاه امیرکبیر قرار گرفته است. واقف بخشی از املاک خویش در یزد را نیز برای ساخت دبستانی پسرانه به نام برادر خویش وقف کرد، اما به دلیل مشکلات قانونی‌ای که برای سند وجود داشت، این خواسته اجرا نشد. البته با پیگیری‌های شورای تولیت به زودی قرار است مدرسه فنی حرفه‌ای در آن مکان احداث شود.
چند موقوفه دیگر
شادروان دکتر محمود افشاریزدی در سال ۱۳۵۲ بخشی از دارایی خویش در باغ فردوس را با شرایط معینی به دانشگاه تهران سپرد تا آن بخش از فعالیت‌های موسسه لغتنامه دهخدا و موسسه باستان‌شناسی را که با برنامه‌های دانشگاه همخوانی دارد، مدیریت کند. در حال حاضر آکادمی زبان با همکاری دانشگاه تهران و در قالب موسسه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان در حال انجام فعالیت خود است. همچنین موسسه باستان‌شناسی نیز که موضوع فعالیت آن پژوهش و چاپ کتب و مجلات تخصصی این رشته است، کماکان به کار خود ادامه می‌دهد. بخشی از اموال دکتر افشار در شهرری توسط سازمان اوقاف در سال ۱۳۵۲ به شرکت پالایش ملی فروخته شد، اما با پیگیری‌های شورای تولیت، سند فروش آن ملغی شد و در حال حاضر از سوی بنیاد موقوفات شادروان دکتر محمود افشار به اجاره شرکت ملی گاز ایران درآمده است. بخشی دیگر از زمین‌های مزروعی واقف در شهرری که در اجاره زارعان صاحب نسق بود، طبق قانون شورای اسلامی به مالکیت بنیاد موقوفات بازگشته و در حال حاضر شهرک فرهنگیان فاطمیه به منظور استفاده فرهنگیان در آن مکان دایر است. بنا بر نظر شورای تولیت، بخشی از اموال دکتر افشار در باغ فردوس برای ساخت موزه‌ای در ارتباط با فرهنگ تاریخ ایران در نظر گرفته شده که در آینده افتتاح خواهد شد.
منابع مالی بنیاد افشار
از آنجا که این بنیاد برای ادامه بقای خود نیازمند منابع درآمدزاست، واقف برای این منظور چاره‌ای اندیشیده. طبق وقف‌نامه، هزینه این بنیاد از طریق چاپ و فروش کتاب و اجاره برخی از املاک نظیر مغازه‌ها در خیابان باغ فردوس و اجاره شرکت ملی گاز تامین می‌شود.
شادروان دکتر محمود افشار از انجام این کار خیر هدف دیگری هم داشت و آن تشویق سایر افراد جامعه به انجام کار خیر است. به عقیده او هر کس در برابر وطن و هم‌کیشان خویش دینی دارد که باید آن را ادا کند. اگر کسی مالی دارد با وقف مال و اگر نبوغی دارد با صرف نبوغ خویش باید در راه آبادی کشور و جامعه خویش کوشا باشد. همچنین به عقیده او باقی گذاشتن مادیات بیش از حد برای وراث چیزی جز ویرانی از خود به جا نخواهد گذاشت. زنده‌یاد محمود افشار با وقف اموال و وقت خود در راه فرهنگ ایران حرکتی بزرگ و ماندگار انجام داد
