- مقدمه
انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات خاص و ویژه‌ای برخوردار است. عقل، قدرت اندیشه، علاقه به احترام و محبوبیت، نوع‌دوستی و از همه مهم‌تر زندگی اجتماعی ازجمله آن صفات است. زندگی اجتماعی به انسان کمک می‌کند که به ارضای آنچه در فطرت او قرار دارد پاسخ دهد.
گرایش به کمک کردن و یاری‌رساندن به دیگران یکی از جنبه‌های بالندگی شخصیت انسان، رشد جنبه‌های معنوی و روحی اوست. نیکوکاری و حمایت از همنوع به ارزش‌های والایی برمی‌گردد که هر انسانی برای تجلی خصایص ارزشی وجود خود و پاسخ به نیازهای معنوی‌اش به انجام آن مبادرت می‌ورزد. همچنین استعانت و یاری‌رساندن به‌عنوان پدیده‌ای فطری و عاطفی در موقعیت زندگی جمعی و گروهی انسان‌ها نیز تعریف می‌شود و افراد را برمی‌انگیزد تا برای دستیابی به اهداف جمعی یکدیگر را یاری دهند.
در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش‌های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است. تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است. آموزش رسمی و غیررسمی در زمینه‌های مسئولیت‌پذیری و آمادگی برای زندگی اجتماعی که به شکوفا کردن انسان توجه دارد موردنظر متخصصان تعلیم و تربیت قرارگرفته است
- بیان مسئله
نیاز شدید بشر امروز به معنویت سبب توجه خاص به این حوزه شده است. نظریه‌های بسیاری در سال‌های اخیر مبنی بر توجه شدید به معنویت و آموزش آن به کودکان مطرح‌شده است. رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌طور خاص در بسیاری از کشورها موردتوجه آموزش‌وپرورش آنها قرارگرفته است. این توجه به‌طور رسمی در آموزش رسمی این کشورها به گونه غیررسمی در جای‌جای جامعه انجام می‌شود.
دوره ابتدایی به‌عنوان سنگ بنای نظام آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. محتوای ارائه‌شده در این دوره اولین مطالبی هستند که در ذهن دانش‌آموزان نقش می‌بندد. دانش‌آموزان در این دوره دانش، مهارت و نگرش‌های موردنیاز خود را کسب می‌کنند.
در میان عوامل متعدد، از قبیل خانواده، مدرسه، تشکیلات و امکانات، تدارکات فرهنگ و کتاب، دانش‌آموز، معلم و نظام ارزشیابی که در امر آموزشی مؤثرند، کتاب درسی جایگاه ویژه‌ای دارد. محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی‌ترین خط‌مشی‌های اجرایی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آنها نهایت دقت اعمال گردد. برنامه درسی و محتوای آن می‌تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندان، آگاه و دلسوز تربیت شوند (آقاجانی، ۱۳۸۵.۶۵).
مطالعات اجتماعی یکی از حوزه‌های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به‌عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته‌شده است. درس مطالعات اجتماعی بنا بر ماهیت خود رسالت بزرگی بر عهده دارد. این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می‌دهد. برخی از محورهای موردتوجه این درس تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است (فلاحیان، ۱۳۹۱.۱۵).
به نظر می‌رسد در کشور ما زیرساخت‌های لازم برای انجام امور خیر به‌طور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین حوزه‌های یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی به‌طور خاص زمینه‌های آموزش لازم و موردنیاز دانش‌آموزان را مهیا کرده باشند. اما سؤال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول اساسی کتاب‌های اجتماعی کشور است تا چه حد توانسته اثر مثبت در بین دانش‌آموزان داشته باشد؟ و مهم‌تر اینکه آیا کتب درسی ما توانسته است خواسته سند تحول را برآورده سازد؟ تا چه میزان در کتب درسی به دوستی، مهربانی، همدلی، خیر، تعاون، مشارکت اجتماعی و… که همه از نشانه زندگی اجتماعی و تربیت اجتماعی است پرداخته شده است؟
- چارچوب نظری
دهه‌های اخیر دیدگاه انسان‌گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت‌گرایی به‌عنوان یک جریان فکری در عرصه آموزش‌وپرورش کشورها بی‌اثر نبوده است. دیدگاه انسان‌گرایی به‌طور خاص تحت تأثیر نظرات آبراهام مزلو قرار گرفت. بر اساس کار مزلو، روان‌شناسی انسان‌گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان‌گرایی در سطح وسیع معرفی‌شده است (میلر، ۱۳۷۹.۲۰۱). توجه خاص مزلو به بعد معنوی شخصی، تغییراتی اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد. آموزش‌وپرورش معنوی بر اساس میزان حضور محبت و غمخواری دیگران و توجه به نیازها و درد و رنج و نوع‌دوستی دیگران تبیین می‌شود (جونز، ۲۰۰۵.۱۵). ویژگی اصلی آموزش‌وپرورش معنوی، وجود محبت و نوع‌دوستی بین افراد است. عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی که منشأ آن کنجکاوی و رقابت است (هریس، ۲۰۱۰.۳۲). ارزش‌ها در فرایند یادگیری نقش اساسی دارند، اگر دانش‌آموزان به یک نظام ارزشی دست پیدا کنند می‌توانند از آن به‌عنوان یک راهنمای درونی اعمال خود استفاده کنند (خلیلی شورینی، ۱۳۸۷.۳۵).
امروزه غمخواری، مهربانی و نوع‌دوستی به‌عنوان ویژگی مشخص‌کننده معنویت موردتوجه قرارگرفته است. دوست داشتن همنوعان و دل‌نگرانی برای آنان حاکی از وجود ذات پاک آدمی است (هریس، ۲۰۱۰.۳۳).
معنویت‌گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش‌های متعددی در بخش آموزش معنویت انجام شود. نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد در آموزش‌وپرورش باید رشد معنوی موردتوجه قرار گیرد.
یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه‌های نوین ارائه‌شده رویکرد خدمات رایگان است. خدمات رایگان فعالیت‌های نظام‌مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام‌المنفعه منجر می‌شود. این فعالیت بر اساس درک مسئولیت اجتماعی تعریف‌شده است (پارسا، ۱۳۷۸.۲۶۹). این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه‌یافته به کار گرفته می‌شود. فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی و آموزش رسمی تلفیق می‌یابد و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می‌یابد. یادگیری خدمات رایگان همچنین به‌عنوان یک روش تدریس منتخب، ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با به‌کارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش‌های اصیل مدنی است. اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می‌دهد، رشد شخصی را ارتقاء می‌بخشد و بخشی از مسئولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آنها رشد می‌دهد (پیشین، ۲۷۱).
توجه به خدمات رایگان در موقعیت‌های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش‌وپرورش کشورها ایجاد کرده است و به‌تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور مشهود قابل‌مشاهده است.
مؤلفه‌های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می‌گیرد که بسیاری از آنها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورهای با استناد به این مؤلفه‌ها به انجام امور خیر مبادرت می‌کنند. مولفه‌هایی از قبیل:
- دگر یاری: کمک بلاعوض یا بخشش محسوب می‌شود. در این نوع کمک، انتظار هیچ پاداش یا کمک متقابلی وجود ندارد. غالباً کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است.
- مشارکت اجتماعی: انسان‌ها به‌صورت اجتماعی زندگی می‌کنند؛ این امر باعث کشش متقابل بین آنها می‌شود که به رفتار اجتماعی معروف است. یکی از مؤلفه‌های مهم در جهت‌گیری رفتاری مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است. مشارکت می‌تواند از تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌سازی‌ها، عمل، اجرا و… باشد. مشارکت از فطرت سالم آدمی سرچشمه می‌گیرد و همیشه همراه بشر بوده است و برکات زیادی به همراه دارد.
- همدلی: داشتن احساس‌های قلبی مشابه را گویند. همدلی با یک فرد یعنی درک احساسات قلبی یک فرد که به فرد دیگر کمک می‌کند. به عبارتی به احساس کسی وارد شدن را گویند. همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن و با عینک فرد دیگری دیدن است. زمانی که بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در یک فضای سالم و غیر تهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی باکسی رسیده‌ایم.
- تعاون: ازنظر لغوی تعاون یعنی یکدیگر را یاری‌کردن، یاری‌کردن بعضی، قوم دیگر را. همکاری و یاری و شرکت در کاری که به‌طور جمعی انجام می‌شود. به‌عبارت‌دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظام‌مند را تعاون می‌گویند. تعاون شیوه کار وزندگی اجتماعی است.
- احسان: احسان برگرفته از حسن است که در معنا، نعمت بخشیدن به دیگران است. کسی که علم نیکویی بیاورد یا عمل نیکویی انجام دهد. انجام دادن کار نیک و کمک به انسان‌های ضعیف و ناتوان است. پیامدهای مثبت بسیاری دارد که از اصول و ارزش‌های یک جامعه توحیدی است. یک فرد نمی‌تواند در برابر نیازها و گرفتاری‌های برادر دینی خود بی‌تفاوت باشد بلکه بااحساس مسئولیت در پی کمک و رفع مشکلات آنان خواهد بود.
- نوع‌دوستی: سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله‌به‌مثل است که به‌واسطه آن، شخص رفع نیاز دیگران را به‌طور داوطلبانه در اولویت قرار می‌دهد. نوع‌دوستی به معنای کمک‌رسانی، یاری دیگران در موقعیت پرخطر و اضطراری و تقسیم اموال یا بخش به دیگر آن‌که غالباً در محیط‌های انسانی متجلی می‌شود.
- وقف: وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع، و سود حاصل از آن را درراه خداوند قرار دادن است که درواقع همان راه خدمت به مردم و گره‌گشایی مشکلات و سروسامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است.
- یافته‌های پژوهش
در پژوهش حاضر از تعداد هشت مؤلفه‌ای که انتخاب‌شده بود دو مؤلفه «تعاون» و «وقف» در هیچ‌یک از کتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه ابتدایی یافت نشد. بنابراین در جداول مولفه‌های تعاون و وقف حذف شده اند. برای بررسی دقیق‌تر ۳ بخش تشکیل دهنده محتوای کتاب یعنی متن درس ها، تصاویر و پرسش‌های کتاب مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج آنها به تفکیک در جداول ۱ الی ۳ ارائه شده است.
با توجه به جدول ۴ بیشترین درصد (۲۹) مربوط به پایه پنجم و ششم است بعد از آنها به ترتیب پایه سوم و چهارم قرار دارد. همچنین از بین متن، تصاویر و پرسش بیشترین درصد (۵۱) مربوط به متن و سپس به ترتیب در تصاویر و پرسش‌ها مؤلفه‌های امور خیر توجه شده است.
- بحث و نتیجه‌گیری
در بررسی متن تمام کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی با توجه به جدول ۱ مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (۳۳/۳۳) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم است. کمترین درصد (۷۶/۱۱) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب پایه چهارم است. همچنین در متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (۵۲/۲۳) مربوط به مؤلفه‌های همکاری و همدلی و کمترین درصد (۸۴/۷) مربوط به مؤلفه احسان می‌باشد و به مؤلفه‌های وقف و تعاون در هیچ‌کدام از کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی اشاره‌شده است.
در بررسی تصاویر مربوط به مؤلفه‌های امور خیر مشاهده می‌شود که با توجه به جدول ۲ بیشترین درصد (۳۵/۳۲) مربوط به تصاویر کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد (۷۰/۱۴) مربوط به تصاویر کتاب پایه چهارم است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (۴۷/۲۶) مربوط به مؤلفه همدلی و کمترین درصد (۸۸/۵) مربوط به احسان می‌باشد. در بررسی، مؤلفه‌های وقف و احسان در هیچ‌کدام از کتاب‌های درسی پایه ابتدایی مشاهده نشده است.
در بررسی پرسش‌های کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به جدول ۳ مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (۲۵/۳۱) مربوط به پرسش‌های کتاب پایه چهارم و کمترین درصد (۷۵/۱۸) مربوط به پرسش‌های کتاب سوم است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (۵۰) به همکاری و در رتبه دوم مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی و همدلی و در رتبه سوم دگریاری و نوع‌دوستی است. مؤلفه‌های احسان و وقف و تعاون هیچ‌کدام در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دیده نشد.
با توجه به جدول ۴ در بررسی کلی، مشاهده می‌شود که از بین تمام کتاب‌ها، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (۱۶) مؤلفه‌های امور خیر را در بین سایر کتاب‌های موردبررسی دارا می‌باشد و کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های پنجم و ششم به‌طور مشترک به یک‌میزان بیشترین درصد (۲۹) مؤلفه‌های امور خیر را دارا می‌باشد.
در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش‌های کتاب‌های درسی مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (۵۸) مربوط به متن کتاب‌ها و کمترین درصد مربوط به پرسش‌های کتاب‌های موردبررسی می‌باشد.
همچنین با توجه به نتایج حاصل‌شده از این پژوهش درمی‌یابیم تنها تعداد کمی از مؤلفه‌ها در حد نسبتاً مناسبی توجه شده است که تناسب آن‌هم بین کتاب‌ها رعایت نشده است. شاید بتوان علت مناسب‌تر بودن بعضی از مؤلفه‌ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه‌ها دانست.
آنچه مسلم است جامعه سالم و طیب به‌گونه‌ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی‌دارد و در مسیر همدردی و همدلی قرار می‌گیرد، تا در مسیر درست زندگی باشد. خداوند در آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران می‌فرماید: جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی، جامعه اسوه و نمونه است. جوامع کنونی با بررسی و دقت می‌تواند به جامعه اسوه تبدیل شود.
بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مؤلفه‌های امور خیر به پشتیبانی آموزش‌وپرورش نیازمند است و کتاب‌های درسی منعکس‌کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی هستند که سیاست‌گذاران نظام آموزشی پی‌ریزی می‌کنند. کتاب‌ها در سیستم آموزش متمرکز (مانند ایران) اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت‌هایی مانند حساب کردن نیست، بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات موردنیاز جامعه است.
- پیشنهاد‌های کاربردی
- کتاب‌های درسی با توجه به نتایج پژوهش انجام‌شده مورد بازبینی قرار گیرد. پیشنهاد می‌شود مؤلفین بامطالعه پیرامون امور خیر و اعتقاد به انجام امور خیر کتاب را بازبینی کنند.
- توجه به امور خیر در محتوای کتاب‌های درسی به‌طور متوازن و یکسان.
- توجه به انتخاب مناسب تصاویر در زمینه‌های مختلف امور خیر.
- لزوم طراحی پرسش‌ها و فعالیت‌هایی که منوط به انجام کار خیر باشد.
- اجرای طرح‌هایی که سبب افزایش کمک‌ها و کارهای داوطلبانه در مدرسه شود.
- آموزش مداوم و مستمر معلمان بر لزوم امور خیر و آشنایی با روش تدریس‌هایی که اجرای آنها در کلاس، اخلاقیات را در بین دانش‌آموزان افزایش می‌دهد.
- توجه به اسناد بالادستی بخصوص در عرصه اخلاق و به‌کارگیری اهداف تعیین‌شده در تمام کتاب‌های علوم انسانی به شیوه‌های صحیح.
- اضافه نمودن یک واحد درسی به‌عنوان امور خیر که اهداف امور داوطلبانه و عام‌المنفعه را دنبال کند.
- استفاده از تجربیات سایر کشورها در امور خیر.
- توجه به رویکردهای یادگیری انسان‌گرایانه و معنویت‌گرایانه برای انجام امور خیر و تألیف کتب درسی.
- منابع
- آقاجانی، مریم (۱۳۸۱). «تأثیر آموزش‌ها/ مهارت‌های زندگی بر سلامت». طرح تحقیقاتی آموزش‌وپرورش: استان گلستان
- پارسا، عبدالله (۱۳۸۷). «برنامه‌ریزی برای کارآموزی و اثرات اجتماعی و مدنی آن». اهواز: دانشگاه شهید چمران
- خلیلی شورینی، سیاوش (۱۳۸۷). «مکاتب فلسفی و آرا تربیتی»، تهران: یادواره
- «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» (۱۳۹۱). تهران: انتشارات مدرسه
- فلاحیان، ناهید و همکاران (۱۳۹۱). «روش آموزش مطالعات اجتماعی»، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران
- گال، مردیت. بورگ، والتر. گال، مویس (۱۳۸۲). «روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی». ترجمه: احمدرضا نصر، حمیدرضا عریضی،محمود ابالقاسمی، محمدجعفر پاک‌سرشت، علیرضا کیامنش، خسرو باقری، محمد خیر، منیجه شهنی ییلاق و زهرا اخروی. تهران: سمت
- میلر، جی پی (۱۳۷۹). «نظریه‌های برنامه درسی»، ترجمه محمود مهرمحمدی. تهران: سمت
- نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (۱۳۸۷). «درآمدی به فلسفه». تهران: طهوری
- Astin, A؛ H. Atin; A. Bryant; S. Calderone; J. Lindholm& K. Szelenyi (۲۰۰۵)، «the spiritual life of collge students: a national». From:
- http://www. Spirituality. Ucla. Edv. /pdf
- Harris, Sam (۲۰۰۵)، «The Moral Landscape. How science can Determine». Human valves. Free press. U. S. A
- Jones, Laura (۲۰۰۵). «What Does spirituality in Education Mean? Stumbling Toward wholeness». In journal of college& character- volume VI. NO. 7. October. 2005
