حجت‌الاسلام غلامرضا عادل، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه، اشراف کاملی بر مسایل اجتماعی جامعه دارد. به سبب نوع فعالیتش همچنین با دایره وسیعی از خیرین و نیکوکاران در ارتباط است. این اشراف و ارتباط در مجموع از او فردی مطلع در خصوص چالش‌های امیر خیر در کشور ساخته است. فردی که باید به سخنانش بیش از یک مدیر سازمانی توجه نمود.
با او درباره فعالیت انجمن‌های خیریه و نیز نگرش قرآن و اهل بیت (علیمهاالسلام) به امر خیر سخن گفته و از او درباره چالشها و موانع فعالیت این موسسهها در ایران پرسیدهایم.
در ابتدا و برای شروع گفتگو خواهش میکنم درباره اهمیت کار خیر و عامالمنفعه از منظر قرآن و سیره اطهار مواردی را ذکر بفرمایید.
خدمت به خلائق خدا و تلاش برای کمک به آنان، آنقدر ارزشمند است که در کنار عبادت خداوند قرار گرفته است. در قرآن کریم، هرجا بحث اقامه نماز که نماد ارتباط با خداست، آمده است، ایتاء زکات که سمبل ارتباط با بندگان خداست، ذکر گردیده است. الَّذینَ إِن مَکَّنّاهُم فِی الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاهَ وَآتَوُا الزَّکاهَ. نماز و زکات به مثابه دو بال برای پروازند که آدمی ناچار است برای پرواز به سمت ملکوت اعلی و بهشت رضوان الهی، به این دوبال مجهز گردد. با این بیان معلوم میگردد که در مسیر خدمت به بندگان خدا، توجه صِرف به خدمات فرهنگی نمی‌تواند تاثیرگذار باشد و انسان را به سر منزل مقصود برساند. خدمت‌رسانی به مردم، آنقدر بافضیلت است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: دو خصلت است که چیزی بالاتر از آن دو نیست: یکی ایمان به خدا، دیگری سود رساندن به بندگان خدا. در جایی دیگر که از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند: خدا چه کسی را بیشتر دوست دارد؟ فرمود: کسی که برای دیگران سودمندتر باشد. از سوی دیگر، بی‌توجهی به خدمت به دیگران، آدمی را از دایره مسلمانان خارج می‌کند. پیامبر اکرم (ص) فرمود: مَن اَصبَحَ وَ لَم یَهتَمَّ بِاُمورِ المُسلِمینَ فَلَیسَ بِمُسلِم، یعنی اگر کسی دغدغه خدمت به مسلمین و رفع گرفتاری‌ها و برآوردن نیازهای آنان را نداشته باشد، نمی‌تواند خود را مسلمان بنامد.
سعدی شیرین سخن نیز چه زیبا این حدیث شریف را به شعر درآورده که؛ تو کز محنت دیگران بی‌غمی، نشاید که نامت نهند آدمی
نظر شما در مورد لزوم اهتمام به امور خیر به منظور پیشبرد جامعه چیست؟
سفارش به تأمین نیازهای مسلمانان به عنوان وظیفه‌ای الهی به عهده هرکسی (اعم از فرد، گروه، جامعه و دولت) گذاشته شده و در آن نباید هیچ چشم داشت مادی در نظر گرفته شود. با توجه به اینکه افراد جمعی زندگی می‌کنند و وظایف و کارها میان افراد انسانی تقسیم شده است و هر کسی کاری بر عهده دارد، انتظار آن است که برای برقراری عدالت و رفع تبعیض و فقر و فساد و ایجاد همبستگی و الفت میان خود، به حل مشکلات مادی و معنوی یکدیگر اقدام کنند. وقتی پاداش اخروی و جهت الهی داشتن نیز مطرح میگردد، انسانها باید بیشتر به یاری هم، بدون منّت، بشتابند و در انجام کار خیر، از همدیگر پیشی بگیرند و آنگاه است که انس و الفت میان آنان ایجاد می‌شود و بنیانهای جامعه هرچه بیشتر استحکام مییابد.
با توجه به مسئولیت شما در معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه، نقش متولیان امور خیر در برطرف کردن محرومیت‌های فرهنگی و اقتصادی چیست؟
خیرین و متولیان فرهنگی با نگاه خرد و کلانی که دارند میتوانند هم در ابعاد اقتصادی و هم در عرصه فرهنگی بسیاری از خلاء‌ها را پر نموده و کاستیهای موجود را جبران کنند. با توجه به اینکه این قشر بدون هیچگونه اجبار و چشمداشتی به عرصه خدمت به مردم گام مینهند طبیعی است که عاشقانه و خالصانه گام برداشته و در راه خدمت به مردم از هر ارگان و نهادی بهتر و بیشتر موثر باشند. اقداماتی که توسط خیرین صورت می‌گیرد از یک زاویه دیگر نیز حائز اهمیت است و آن توجه به نقاط حاشیهای است که معمولا در برنامهریزیهای کلان مغفول میماند. در واقع افراد خیر و نیکوکار چون خود به دنبال عرصه خدمت میگردند، محرومترین اماکن و نیازمندترین افراد را شناسایی نموده و برای آنها گام برمیدارند و اینگونه در محرومیتزدایی نقش مهمی ایفا می‌کنند.
از دیدگاه شما راهکارهای پویایی و ارتقای سطح توانایی و علمی خیّران چیست؟
برای ارتقای سطح علمی و هدفمند نمودن مساعدت‌های ایشان، میبایست با شناسایی ضرورتها و اولویتها و ارائه تصویر شفاف از وضعیت کنونی و آینده به ایشان، یک برنامهریزی لازم برای ریلگذاری انجام امور خیر صورت گیرد که هم از موازی کاری اجتناب شود و هم از پرداختن به کارهای غیرضروری.
به نظر شما تاکید منابع اسلامی بر انجام کار گروهی به منظور ساماندهی امور خیر چیست؟
خداوند متعال به بندگانش پیام داده و آنان را به کار مهمی فراخوانده و فرموده است: وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی، در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنند. خداوند مهربان، از بندگانش خواسته است تا در انجام کارهای نیک و اعمال صالح، دست در دست هم گذاشته و متحد، یکدل و یکرنگ شده و با مشارکت همدیگر، در تعاونی خداوند مهربان عضو شوند. خداوند اجتماع و یک رنگ شدن را دوست دارد؛ برای همین امر فرموده در کار خیر هم بندگانش متحد شوند. چرا که اتحاد و یک رنگی در کار خیر باعث می‌شود کارهای بزرگتر، بهتر و ماندگارتری صورت بگیرد. کار گروهی ظرفیتهای کوچک افراد مختلف را جمع می‌کند و از این چشمههای جوشان رودی بزرگ میسازد که می‌تواند تمام خار و خاشاک سر راه خدمت را بردارد و بیابانهای خشک محرومیت را سیراب نماید.
همانطور که مستحضرید؛ ارگانهایی در سایر کشورهای غیر مسلمان در راستای امور عامالمنفعه وجود دارد، نقطه تمایز سازمان اوقاف و امور خیریه با این مراکز در چیست؟
نقطه تمایز سازمان اوقاف با دیگر نهادها، ماندگاری خدمت در این دستگاه است. موسسات دیگر ممکن است در گذر زمان کارکردشان عوض شود، ممکن است با ارتحال بانیان آن سیاست‌های خدمت‌رسانی آنها نیز دستخوش تغییرات شود و آن نهاد خدمت‌رسان به یک نهاد مالی و اقتصادی صرف درآید و هیچ اثری از انگیزه نیک بانیان آن نیز باقی نماند، اما کار خیری که در قالب وقف و در نهاد سازمان اوقاف و امور خیریه صورت می‌گیرد، باعث می‌شود نیت و انگیزه بانیان آن تا ابد باقی بماند. سازمان اوقاف خود را موظف به پاسداری از نیات واقفین و دغدغه‌های خیرین می‌داند و شرعا و قانونا اجازه تخطی از اهداف اولیه خیریان را به احدی نمی‌دهد.
آیا تحقیقات جامعی درباره امور خیر در کشورهای غیر اسلامی صورت گرفته است؟ به طور نمونه بسیاری از دانشگاه‌های مطرح دنیا و جوایز مهم جهانی، که منجر به توسعه علوم شده‌اند، حاصل وقف‌ها و تشکیل خیریه‌ها بوده است. در مجموعه سازمان اوقاف چقدر به این مهم و الگوگیری از دیگر مذاهب و کشورها توجه شده است؟ اگر ممکن است به نمونه‌هایی از آن اشاره بفرمایید.
در کشور ما نیز وقفهای بسیار زیادی داریم که هدف نهایی آن ترویج علم، تشویق دانش آموزان و دانشجویان است و واقفان و خیران این عرصه با انگیزه تشویق و حمایت از استعدادهای درخشان اقدام به وقف و بخشش اموال خود نمودهاند. به عنوان نمونه میتوان به موقوفه البرز اشاره کرد که هرساله به تعداد قابل توجهی از دانشآموزان، دانشجویان و نخبگان علمی جوایزی اعطا می‌کند.
به نظر شما عوامل تاثیرگذار به منظور تشویق و فرهنگ‌سازی تشکیل انجمن‌های خیریه چیست؟
معرفت عامل حرکت و پویایی است. اگر آثار و برکات انجمن‌های خیریه و دستاوردهای این مجموعهها و راههای تشکیل آن به خوبی تشریح و تبیین شود، به یقین بسیاری از مردم با جان و دل برای راهاندازی این تشکلها اقدام می‌کنند. از سوی دیگر نیز مستندسازی و ارائه اقدامات انجام شده موسسات از یک سو موجب دلگرمی دست اندرکاران آن خواهد شد و از سوی دیگر باعث گرایش دیگران به این نهادها می‌شود.
به عنوان یکی از فعالان و متولیان در امور خیر بفرمایید که سیاست‌های سازمان اوقاف و امور خیریه در جهت هدفمند کردن کمکهای مردمی و پویایی آنها چیست؟
سازمان اوقاف و امور خیریه با داشتن ظرفیتهای عظیمی به نام بقاع متبرکه امامزادگان علیهم السلام، برنامههای مدونی برای بالا بردن مشارکت عمومی برای مردم فراهم نموده است. در این راستا در گام نخست اقدام به راهاندازی مراکز افق در این اماکن مقدس نمودهایم. یکی از زیرمجموعههای این مراکز، واحد اجتماعی است. وظیفه این واحد از سویی شناسایی افراد کم برخوردار است و از سوی دیگر شناسایی و ارتباط با خیرین و فراهم نمودن زیرساختهای لازم جهت مشارکت عمومی و دریافت کمکهای خرد و کلان افراد نیکوکار.
در این بقاع متبرکه همچنین با فعالسازی گروههای جهادی، زمینه فعالیتهای گسترده افرادی که قصد مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه را دارند، مهیا شده است.
از دیدگاه شما اولویتهای مهمی که انجمن‌های خیریه میتوانند در راستای ترویج و تشویق جامعه جهت برپایی سنت نیکوی کمک به نیازمندان در قالب کار تشکیلاتی داشته باشند، چیست؟
مستندسازی خدمات صورت گرفته و اعتمادسازی دو رکن اساسی تشویق و ترغیب جامعه به انجام کارهای تشکیلاتی در امور خیریه است. از این رو لازم است موسسات و انجمن‌های خیریه تمام فعالیتهای خود را به صورت شفاف ضبط و ثبت نموده و ارائه دهند. ترویج این فرهنگ نیز می‌تواند با استفاده از نمایش آثار و برکات این تشکلها در قالبهای مختلف مثل فیلم، کلیپ، موشن گرافیگ و… صورت پذیرد.
چه آسیب‌هایی در برابر فعالیت انجمن‌های خیریه مشهود است؟ برای جلوگیری از این آسیب‌ها چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟ در ضمن کدام نهاد می‌تواند یاریگر این انجمن‌ها برای حل مشکلاتشان باشد؟ آیا سازمان اوقاف از چنین ظرفیتی برخوردار هست؟
یکی از آسیبهای اصلی انجمن‌های خیریه امکان تعطیلی و زوال این فعالیتهاست. چرا که امکان دارد با تغییر افراد و نسلها، انجمن رویکرد خود را تغییر داده و یا به تعطیلی کشیده شود. راهکار سازمان اوقاف برای حل این معضل وقف است. چرا که وقف قالب ماندگاری است. خاصیت وقف پایدار نمودن انگیزهها و اهداف است. وقتی مکان و خدمتی در قالب وقف درآید، دیگر تغییر نسلها و جابهجایی افراد نمی‌تواند تغییری در رویکردها داشته باشد.
وقف نیت را ابدی و ماندگار می‌کند. لذا اگر موسسه و انجمنی بخواهد ماندگار و ابدی شود راهش وقف موسسه است. ما دعوت میکنیم از تمام موسسات که با وقف خود را همیشگی کنند.
در پایان پیشنهادات خود را با توجه به اینکه از متولیان امر خیر در جامعه هستید درباره امور خیریه و انجمن‌های تاسیس شده در این باب جهت کارایی بیشتر بیان بفرمایید.
در پایان دو پیشنهاد برای انجمن‌های خیریه دارم
یکی اینکه موسسات و انجمن‌های خیریه کمکها و خدمات خود را تخصصی کنند تا اولا از موازیکاری پرهیز شود و ثانیا کمکها و مساعدتها هدفمند و ریلگذاری شده باشد.
دیگر اینکه این انگیزه پاک و فکر ناب خود را ماندگار و همیشگی کنند. راه این کار هم وقف است و البته تصور نکنند که اگر وقف کنند اختیار آنها کاهش پیدا می‌کند، خیر اینگونه نیست. وقف فقط انگیزه مقدس آنها را ماندگار و همیشگی می‌کند. بانیان موسسه و خود موسسه را نامیرا و جریانساز مینماید. ضمن آنکه هیچگونه محدودیتی هم برای انجام فعالیتهایشان نخواهد داشت.
