سیاستمداران جهان از گذشته تاکنون علاقه زیادی به تأسیس بنیادهای خیریه داشته‌اند. آنها از این کار اهداف گوناگونی دارند. اهدافی که ممکن است یکی از آنها انجام اعمال انسان‌دوستانه باشد. هرچند نباید به موضوعات این حوزه نگاه صفر و صدی داشت و به‌طور حتم حضور سیاستمداران در امر خیر در بسیاری مواقع پرثمر بوده است. با این حال در این گزارش قصد داریم تا به مهم‌ترین پرونده‌های فساد مقامات سیاسی جهان اشاره کنیم که مربوط به امور خیر است. این بررسی نشان می‌دهد: اولاً اکثر مقامات سیاسی دنیا از کشورهای مختلف تمایل دارند تا بنیادی خیریه داشته باشند؛ ثانیاً در بسیاری از مواقع نزدیکان آنها ادارۀ خیریه‌ها را بر عهده می‌گیرند و در پاره‌ای اوقات نیز همان‌ها در مفاسد اقتصادی دست دارند. مفاسد اقتصادی در پوشش خیریه، منحصر به کشورهای توسعه‌نیافته نیست و در این گزارش نیز فهرستی از فساد را در کشورهای توسعه‌یافته می‌بینیم. فهرست حاضر شامل مفاسدی است که برخی از آنها به اثبات رسیده و حتی منجر به زندانی شدن بالاترین مقام اجرایی کشور شده است، برخی نیز هیچ‌گاه اثبات نشده‌اند؛ اما افراد مربوط به آن خیریه‌ها از منظر عمومی و رسانه‌ای در مظان اتهام قرار گرفته‌اند.
- خیریۀ جنجالی رئیس‌جمهوری جنجالی
دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا از جنجالی‌ترین مقامات سیاسی جهان به شمار می‌رود تا جایی که گاهی رفتار عادی او نیز تیتر خبرها می‌شود. اما جنجال ترامپ فقط به عرصۀ سیاست ختم نمی‌شود. در سال جاری میلادی دادگاهی ترامپ و فرزندانش را به‌سبب سوءاستفاده از امور خیر، به پرداخت دو میلیون دلار محکوم کرد. بر اساس حکم دادگاه، ترامپ از اعانه‌های جمع‌آوری‌شده برای تبلیغات انتخاباتی استفاده کرده است. به‌علاوه از این منابع برای امورات شخصی، نظیر خرید تابلوی نقاشی از چهره خود هم بهره برده است. دادگاه مذکور علاوه بر جریمۀ نقدی، فرزندان ترامپ را نیز مجبور کرد تا در کلاس‌های آموزشی مربوط به سازمان‌های مردمی شرکت کنند. همچنین ترامپ که از سال‌ها قبل ادارۀ این موسسه را بر عهده داشت، به دیکتاتوری در ادارۀ خیریه و بی‌توجهی به نظرات هیئت‌مدیره متهم شد. خبر سوءاستفادۀ رئیس‌جمهور آمریکا از بنیاد خیریه باعث شد که در رسانه‌ها و افکار عمومی این کشور جوی منفی علیه وی ایجاد شود. این موضوع در کاهش محبوبیتش بی‌تأثیر نبود. با این حال، فساد در خیریه فقط به دونالد ترامپ ختم نمی‌شود و مقامات پیشین این کشور نیز درگیر چنین موضوعی شدند.
- فساد در بنیاد خیریه کلینتون
بنیاد خیریۀ کلینتون که متعلق به رئیس‌جمهور پیشین این کشور و همسرش است، در سالیان اخیر با چنین معضلی روبه‌رو شد. ماجرا به قراردادی برمی‌گردد که در زمان اوباما با روسیه بسته شد و به‌موجب آن روس‌ها شرکتی به نام «اورانیوم وان» را از آمریکایی‌ها خریدند. اهمیت این شرکت از آنجا بود که بخش چشمگیری از اورانیوم این کشور را تولید می‌کرد. رقبای دموکرات‌ها یعنی جمهوری‌خواهان اعتقاد دارند که بنیاد کلینتون با دریافت پول از طرف روسی، نقش مهمی در فروش آن شرکت ایفا کرده است. به‌علاوه، باراک اوباما را به دریافت پول از این بنیاد در ازای تأیید کردن قرارداد مذکور، متهم می‌کنند. اگرچه بنیاد کلینتون و مسئولان آن به‌صورت رسمی اظهارات جمهوری‌خواهان را رد کرده‌اند، وزارت دادگستری آمریکا خواهان بررسی بیشتر عملکرد بنیاد کلینتون شد تا قضیۀ قرارداد فروش شرکت «اورنیوم وان» روشن شود. جالب آنکه دونالد ترامپ در تبلیغات ریاست‌جمهوری خود بارها از فساد در خیریۀ کلینتون انتقاد و به‌نوعی از آن در راستای تخریب چهرۀ رقیب خود استفاده کرد. رئیس‌جمهور کنونی آمریکا در اظهاراتی مدعی شد که بنیاد کلینتون یکی از فاسدترین بنیادهای خیریه آمریکاست و از پول‌های اهدایی مردم در راستای منافع شخصی صاحبان آن استفاده می‌کند. او همچنین خواستار بسته شدن فوری این بنیاد خیریه شد و بارها از مقامات قضایی انتقاد کرد که چرا با این موضوع به‌طور قاطع برخورد نمی‌کنند.
- خانواده اردوغان نیز مظان اتهام
پای اردوغان و خانوادۀ وی از طریق فردی مشهور به نام «رضا ضراب» به موضوع فساد در خیریه‌ها باز شد. رضا ضراب فردی بود که آمریکایی‌ها اعتقاد دارند در دور زدن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران نقش داشته است. این فرد علاوه بر این موضوع، از چهره‌های بسیار جنجالی در زمینۀ فساد اقتصادی است. پیش‌تر دادگستری آمریکا کیفرخواستی را منتشر کرده بود که در آن ادعا می‌کرد فردی به نام رضا ضراب به خیریه‌ای به نام «توگم» حدود ۴ میلیون دلار پول واریز کرده است. بر اساس ادعای دادگستری آمریکا این بنیاد خیریه متعلق به خانوادۀ اردوغان از جمله همسر وی بوده است. با این حال، این اظهارات با واکنش شدید اردوغان مواجه شد و به‌طور کلی نقش خانواده خود در اداره این خیریه را رد کرد.
- خیریه‌های فاسد دیکتاتور گذشته
زین‌العابدین بن علی دیکتاتور سابق کشور تونس بود که در جریان بهار عربی از حکومت برکنار و متواری شد. یکی از دلایل اصلی قیام مردم تونس علیه بن علی، فساد گستردۀ اقتصادی به‌ویژه در میان نزدیکان وی بود. بعد از برکناری او برخی گزارش‌ها از فساد گستردۀ خانوادۀ او از جمله در بنیادهای خیریه پرده برداشتند. این خانواده دارای بنیاد خیریه به نام بنیاد خیریۀ لیلی بن علی بودند که در زمینۀ ایجاد اشتغال و کمک به افراد معلول فعالیت می‌کرد. آنها همچنین در تأسیس و اداره مؤسسات خیریۀ دیگر نیز نقش داشتند. بعد از سرنگونی دولت بن علی مشخص شد که بسیاری از کمک‌ها و هدایای مردمی و دولتی به این بنیاد خیریه به تاراج رفته است. ضمن آنکه گویا این بنیاد خیریه مفری برای فرار مالیاتی و پول‌شویی بوده است. به‌گونه‌ای که از طریق آن در راستای انجام امور بازرگانی، تجارت و واردات کالا استفاده می‌کردند.
از جمله خیریه‌های معروف دیگر مربوط به خاندان بن علی، خیریه‌هایی بودند که زیر نظر همسر وی اداره می‌شدند. لیلی طرابلسی همسر زین‌العابدین بن علی از جمله افرادی بود که با تأسیس چند خیریه مختلف، به‌ظاهر به امور بشردوستانه مشغول بود. از جمله این خیریه‌ها می‌توان به خیریۀ «سیده» و «بسمه» اشاره کرد. لیلی طرابلسی از جمله افرادی بود که بعد از سرنگونی حکومت شوهرش و بر اساس آنچه رسانه‌ای فرانسوی ادعا کرده بود، با یک تُن و نیم طلا از این کشور گریخته بود. او در میان رسانه‌ها و افکار عمومی به سوءاستفاده از امور خیرخواهانه در راستای منفعت شخصی و فساد متهم شد.
- جنجال فساد در کرۀ جنوبی
سال گذشته رئیس‌جمهور سابق کرۀ جنوبی به اتهام فساد اقتصادی حبسی بی‌سابقه دریافت کرد که مایۀ حیرت بسیاری از کارشناسان شد. برخی از افراد این حکم را نمونه‌ای از قاطعیت در مبارزه با فساد از سوی دستگاه قضایی این کشور قلمداد کردند. حتی در شبکه‌های اجتماعی ایران، به این ماجرا توجه شد و کاربران ایرانی خواهان چنین برخوردهایی با مفسدان اقتصادی در ایران شدند. دادگاه کرۀ جنوبی خانم پارک گون هه را به اتهام فساد اقتصادی به حدود ۲۴ سال حبس محکوم کرد که در نوع خود یکی از قاطع‌ترین برخوردها با فساد اقتصادی مقامات دولتی بوده است. اما جالب است بدانید که در این فساد اقتصادی بازهم پای یک خیریه در میان بوده است. داستان از این قرار بود که خانم گون هه و دوستش خانم چوی، صاحب بنیاد خیریه‌ای بوده‌اند. بر اساس محتوای پروندۀ قضائی، رئیس‌جمهور سابق کرۀ جنوبی در زمان ریاست‌جمهوری خود از شرکت‌های مهم و معروف کره‌ای برای خیریۀ خود کمک جمع‌آوری کرده است. او این کار را نه به‌صورت مستقیم بلکه از طریق دوستش یعنی خانم چوی انجام داده است. شرکت‌هایی که به بنیاد خیریۀ خانم گونه هه کمک کرده بودند، از برخی مزایا برخوردار می‌شدند. از جمله این امتیازات قرارداد با نهادها و سازمان‌های دولتی بوده است. از جمله شرکت‌هایی که به این بنیاد خیریه کمک کرده بودند، می‌توان به شرکت مهم سامسونگ اشاره کرد که این اتفاق برای این شرکت نیز حاشیه‌هایی را ایجاد کرد و به‌نوعی منجر به مخدوش شدن برند آن شد. با این حال، در پروندۀ رئیس‌جمهور سابق کرۀ جنوبی اتهامات و مفاسد اقتصادی دیگری نیز وجود داشت و تنها موضوع بنیاد خیریه نبود. اما بازهم حکمی که برای وی صادر شد در نوع خود بی‌نظیر بود. در این خصوص باید گفت هرچند که شرکت‌ها و بنگاه‌های تجاری در سراسر دنیا به علت پرداخت‌های خیرخواهانه از امتیازاتی نظیر تخفیف‌های مالیاتی برخوردار می‌شوند، این موضوع در پروندۀ مذکور بسیار تفاوت داشت. چراکه رئیس‌جمهور سابق کرۀ جنوبی با استفاده از نفوذ و قدرتی که داشت در راستای تأمین منافع خیریۀ خود اقدام کرده بود که آشکارا کاری خلاف قانون است. نکتۀ جالب‌توجه در این خصوص آن است که بسیاری از مقامات دولتی جهان و نزدیکان آنها هم‌زمان هم صاحب بنگاه‌های اقتصادی بزرگ و هم صاحب بنیادهای خیریۀ معروف هستند که می‌تواند زمینه‌ساز فسادهای بزرگ شود.
- مدودف هم در امان نماند
مدودف رئیس‌جمهور سابق روسیه بود که بسیاری او را متهم به فسادهای بزرگ اقتصادی می‌کردند. بارها مردم روسیه علیه آنچه آنها فساد رئیس‌جمهور می‌خواندند، دست به تظاهرات زدند. هرچند که این اظهارات بارها از سوی خود مدودف تکذیب شد و آنها را بی‌اساس خواند. مخالفان وی از جمله ناوالنی یکی از رهبران گروه مخالف که از مخالفان جدی مدودف به شمار می‌رود، بارها او را متهم به سوءاستفاده از فعالیت‌های خیرخواهانه و بنیاد تحت حمایت خود کرده بودند. به اعتقاد ناوالنی، رئیس‌جمهور سابق روسیه از این بنیاد برای سرپوش نهادن به فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی خود استفاده کرده است. ناوالنی مدعی شده بود که این خیریه را نزدیکان و همکاران مدودف اداره می‌کنند و از آن برای منافع شخصی بارها استفاده کرده‌اند. با این حال، این اتهامات هیچ‌گاه در سیستم قضایی این کشور بررسی نشد. اما باعث شد تا در میان افکار عمومی و رسانه‌ها تا حد چشمگیری محبوبیت رئیس‌جمهور سابق روسیه کاهش یابد. در این خصوص نباید استقلال دستگاه قضائی را نادیده گرفت. این موضوع را می‌توان با خیریۀ دونالد ترامپ در آمریکا مقایسه کرد که در آن کشور، بنیاد خیریه رئیس‌جمهور کشور محکوم و جریمه شد. با این حال، بی‌شک سیاستمداران و مقامات دولتی در هر کشوری که باشند، از مصونیت بیشتری برای جلوگیری از بررسی پروندۀ فساد خود برخوردارند.
- فساد در خیریۀ مقامات سابق بنگلادش
خانم خالده ضیاء نخست‌وزیر سابق بنگلادش نیز از جمله افرادی است که به جرم فساد پیش‌تر به زندان محکوم شده بود. او که رهبری حزب ملی این کشور را نیز بر عهده داشت، پیش‌تر به حدود ۵ سال زندان محکوم شد که با اعتراض شدید وی و همچنین هوادارانش مواجه شد. وی متهم شده بود که از صندوق خیریه‌ای بین‌المللی که در زمینۀ کودکان فعالیت می‌کند، سوءاستفاده کرده است. بر اساس آنچه از پروندۀ این مقام سابق بنگلادش منتشر شد، وی متهم شده که مبلغ ۲۵۲ هزار دلار را که متعلق به بنیاد خیریه بوده، در راستای منفعت شخصی استفاده کرده است. بعد از صدور این حکم، هواداران او به خیابان‌ها ریختند و در جریان درگیری با پلیس ده‌ها نفر کشته شدند. نکته‌ای که در خصوص پروندۀ نخست‌وزیر سابق بنگلادش وجود دارد، این است که او خود برعکس موارد پیشین صاحب خیریه نبوده، بلکه از قدرت خود در راستای منافع شخصی و از منابع خیریه‌های بین‌المللی استفاده کرده است. بنگلادش و بسیاری دیگر از کشورهای دیگر جهان به‌ویژه در آفریقا، از جمله کشورهایی هستند که بسیاری از نهادها و خیریه‌های مختلف ملی و بین‌المللی در آنها حضور دارند. در بسیاری مواقع این سازمان‌ها و فعالیت آنها در کشورهای مذکور با حاشیه‌هایی همراه می‌شود. یکی از مهم‌ترین این حاشیه‌ها، سوءاستفادۀ دولت‌ها و مقامات سیاسی از کمک‌های خیریه‌ای بین‌المللی است. از طرفی چندان مشخص نیست که سازوکار هزینه‌کرد این مبالغ اهدایی در کشورها به چه صورتی است. به همین سبب با وجود کمک‌های میلیارد دلاری سازمان‌های بین‌المللی و خیریه‌های ملی، همچنان فقر یکی از مشخصه‌های اصلی اقتصاد این کشورها است.
- در ایران وضعیت چگونه است؟
به فهرست بالا می‌توان ده‌ها و حتی صدها مورد دیگر را نیز اضافه کرد. مواردی از فساد که در آنها مقامی دولتی یا نزدیکان وی از طریق مؤسسات خیریه مرتکب فساد اقتصادی شده‌اند. نمونه‌های از این مفاسد نیز در کشورمان به‌ویژه در چند سال اخیر رخ داده است. با این حال، کمتر سازمان‌های قضایی و نهادهای متولی به‌طور جدی به آن ورود کرده‌اند. با وجود این، سوءاستفاده از خیریه‌ها از طریق مقامات سیاسی موضوعی است که تنها مختص به ایران نیست و اکثر کشورهای جهان با هر ساختار حکومتی با آن روبه‌رو هستند. اما موضوع این است از آنجا که در ایران به تدوین قوانین و مقررات مناسب برای فعالیت این مؤسسات کمتر توجه شده است، بنابراین خیریه‌های کشورمان بیشتر از خیریه‌های سایر کشورها مستعد بروز فساد هستند. معضلی که بیش از پیش مشهود است، شفاف نبودن فضا برای تحلیل و ارائۀ اطلاعات است. به‌عنوان مثال، حتی در مصادیقی نیز که برای فساد مقامات سیاسی و دولتی از طریق خیریه‌ها در رسانه‌ها برجسته می‌شود، نمی‌توان ادلۀ محکم برای اثبات آن ارائه داد. چراکه فضای انجام فعالیت‌های خیرخواهانه در ایران به حدی مبهم است که چندان نمی‌توان آن را رصد کرد. با این حال، به‌جرئت می‌توان گفت که بسیاری از مقامات دولتی و بستگان آنها صاحب مؤسسات خیریه مختلف در موضوعات گوناگون هستند که با جست‌وجوی ساده‌ای در فضای مجازی نیز می‌توان آنها را پیدا کرد. این موضوع خود زنگ خطر است که باید به آن توجه شود.
