فعالیت‌های نیکوکارانه عنصر مشترک افراد بشر با هر دین، مذهب و نژاد است که مهم‌ترین عامل همدلی و یکرنگی آن‌ها در دنیای فردگرایانه امروز است. در ایران نیز فرهنگ نیکوکاری از جایگاه والایی برخوردار است. از نشانه‌های بارز فرهنگ عمومی ایرانیان می‌توان به فرهنگ دگردوستی، مهماننوازی، همسایهدوستی، دستگیری و فتوت اشاره کرد. علاوه بر فرهنگ، از نگاه ساختاری و سازمانی نیز، وقف به عنوان سنتی کهن و جهانی، ماندگارترین مدل مشارکت مردمی در فعالیت‌های خیرخواهانه است. این ساختار چنان از اهمیت برخوردار بوده که متفکران، وقف را یکی از ارکان اصلی پیشرفت علمی در دوران درخشان تمدن اسلامی معرفی می‌کنند. امروزه نیز با شکل‌گیری سازمانهای نوین، فعالیت‌های خیریه شکلی جدید به خود گرفته و از حرکت‌های انفرادی به سوی نهادی شدن سوق پیدا کرده است. این تغییر رویه البته چالش‌هایی نیز دارد که در سطح کلان و خرد اثرگذار است. شاید بتوان بعضی از چالش‌های فعالیت‌های خیریه را در فهرست زیر دسته‌بندی کرد:
- نبود مدل جامع مدیریتی بی‌تردید مهم‌ترین چالش است. تجربه‌های متفاوتی از نحوه مدیریت خیریه یا به عبارت دقیق‌تر بخش سوم در دنیا وجود دارد. متأسفانه در کشور ما ساختاری منسجم برای آن وجود ندارد. شاید لازم باشد برای این مهم، الگویی اختصاصی و بومی، طراحی و اجرا شود. منظور از مدل در اینجا مدیریت در هر حال نیست؛ بلکه منظور برنامه‌ای جامع برای مدیریت امر خیر ونیکوکاری در کشور است.
- موازی کاری در صدور مجوز برای مؤسسات خیریه و نیکوکاری و به تبع آن نبود امکان نظارت دقیق و علمی بر آن‌ها چالش مهم دیگری است. بارها این سخن تکراری شنیده می‌شود که برای تأسیس موسسه‌ای خیریه می‌توانید به سازمانهای مختلف مراجعه کنید. سازمانهای دولتی متعددی به موازات هم در این حیطه فعال‌اند و هرکدام سازوکار خاص خود را دارند که همه اینها منجر به سردرگمی فعالان امر خیر و تعلل در انجام وظیفه اصلی‌شان می‌شود.
- نبود اطلاعات دقیق از حوزه امر خیر چالش جدی دیگر است. نه تنها تعداد دقیق مؤسسات خیریه فعال مشخص نیست؛ بلکه اطلاع دقیق از گردش مالی عرصه خیر یا حتی فهرستی از گروه‌های داوطلبانه فعال یا گزارشی دقیق از نیروی انسانی شاغل در بخش نیکوکاری وجود ندارد. از آنجا که مهم‌ترین عنصر برنامهریزی اطلاعات است، نبود اطلاعات دقیق، سیاست گذاران و برنامه‌ریزان این حوزه را دچار مشکلاتی دوچندان کرده است.
- بخش مهمی از چالش‌های امرخیر در عرصه فرهنگ نهفته است. فرهنگ‌سازی در زمینه گرایش عمومی به امور خیر، مستلزم داشتن برنامه در نهادهای آموزش عمومی و دستگاههای فرهنگی است. با توجه به زمینه نوع دوستی در فرهنگ ایرانیان می‌توان با برنامه ریزی صحیح خصلت نیکوکاری و کار داوطلبانه را به عنصری پایدار از فرهنگ عمومی تبدیل کرد. اگرچه تحلیل این موضوع مستلزم پژوهش و بررسی دقیق است، به نظر می‌رسد دستگاههای آموزشی و فرهنگی در انتقال آموزه‌های خیرمندانه به کودکان و نوجوانان چندان موفق نیستند. پرداختن به این چالش‌ها و مشکلاتی از این دست مهم است؛ زیرا بدون برون رفت از آن‌ها توسعه نیکوکاری در ایران امکان‌پذیر نیست. میزان رشد و اعتلای امر خیر چه در توسعه مفهومی و عینی مصادیق آن و چه در افزایش بهره وری موقوفات و عملکرد مؤسسات خیریه مستلزم پژوهیدن در این خصوص است. این بررسی بی‌تردید کاوشی مستمر خواهد بود؛ زیرا تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در حل یا افزایش چالش‌های موجود یا آفرینش مشکلات جدید مؤثرند. تاکنون حداقل به شکل جامع و علمی به چالش‌های اخیر در ایران پرداخته نشده است. یکی از مهم‌ترین دلایل آن نبود مراکز و مؤسسات دارای قابلیت، برای بررسی محققانه موضوع است. تلاش‌های گاه به گاه برخی از محققان و پژوهشگران ارجمند و یا برخی از نهادهای عمومی و یا دولتی مرتبط را نمی‌توان نادیده گرفت؛ اما تلاش‌های سامان یافته و مستمری برای بررسی دقیق این موضوعات و یافتن راه‌های برون رفت از آن را، به طور جدی شاهد نبوده‌ایم.
«همایش ملی خیر ماندگار» که تمرکز دومین دوره آن بر چالش‌های نیکوکاری در ایران امروز است، می‌تواند به سهم خود در روشن کردن برخی از ابهامات در فضای برنامه ریزی و مدیریت امور خیریه در ایران سهیم باشد. شناسایی و گرد آوردن پژوهشگرانی که پژوهیدن در حیطه امر خیر را وجهه همت خود قرار داده اند، به شرط استمرار این تلاش‌ها می‌تواند در بررسی عالمانه چالش‌های موجود و رفع آسیب‌های احتمالی در آینده مؤثر باشد. از ویژگی‌های این همایش گرد آمدن اصحاب اندیشه و علم در کنار فعالان و مدیران حوزه امر خیر است. حاصل تلاش‌های علمی که در بخش‌های مختلف همایش ارائه می‌شود، می‌تواند برای سیاستگذاران و مدیران این حوزه سرمایه‌ای ذی قیمت باشد. از سوی دیگر ایده‌های نو و تجربه‌های اندوخته از سوی خیرین و فعالان این امر می‌توانند به الگوهای موفقی از توسعه امرخیر در کشور تبدیل شوند. رسیدن به همگرایی بی‌نقص از فعالان غیردولتی شاغل در حوزه‌های نیکوکاری و دستگاههای دولتی و ناظر کار آسانی نیست. اما امیدهای به وجود آمده در سال‌های اخیر در شبکه‌سازی فعالان بخش سوم و اشتراک مساعی برخی از نهادها و سازمانهای دولتی با ایشان شوق‌انگیز است. همایش ملی خیر ماندگار» یکی از این تجربه هاست. امید است این هم افزایی و همراهی به افزایش سرعت تولید دانش بومی در حوزه نیکوکاری بدل شود و با شناسایی دقیق آسیب‌ها و چالش‌های موجود به یافتن راه‌هایی برای برون رفت از آن‌ها منجر شود.
