اگر پیشنیه هزاران ساله امر خیر را در ایران در نظر نگرفته و برای آن به عنوان میراث برجسته نیکوکاری جایگاه ویژه ای متفاوت از موضع این مقاله در نظر بگیریم، تاریخ امر خیر به مثابه فرایندی اجتماعی به پس از انقلاب مشروطه باز می‌گردد. تا پیش از این تاریخ امر خیر یا در قالب سازمان وقف امکان پذیر بود و یا توسط گروهی از افراد نیکوکار به انجام می‌رسید. هر دو حالت امر خیر در چنین ساختی وابسته به منابعی بود که یک خیر در قالب وقف یا کمک مستقیم مادی برای آن در نظر می‌گرفت. ورود نهادهای مذهبی به سبب ساخت و کارکرد آنها نیز بحثی جداگانه است و در دسته بندی‌های رایج علوم انسانی معاصر، آنها را نمی‌توان در دسته بندی های متنوع سازمان های خیریه قرار داد.
استقرار نطام مشروطه تحولات شگرف سیاسی و اجتماعی را رقم زد. از جمله این تحولات شکل گیری نظام نهادسازی در ایران است. بر ای نخستین بار در طول تاریخ گروه های اجتماعی در کنار اصناف توانستند موجودیت خود را در قالب نهادهای غیردولتی سازمان داده و به فعالیت بپردازند. تا پیش از این تاریخ هر گونه سازمانی با هر تعریف کارکردی تنها در حیطه دولت و حاکمیت امکان حیات داشت و امکان ایجاد سازمان امتیازی بود که حکومت در ازاء منافع یا ملاحضاتی به فرد یا یک گروه تجاری و یا یک کشور بیگانه اعطا می‌نمود.
یکی از این نهادهای غیردولتی که بیش از یک سده از آغاز فعالیت آن می‌گذرد، بنیادی است که میبایستی آن را نخستین و قدیمی‌ترین موسسه خیریه فعال در کشور دانست.
دارالعجزه در ۲۵ آبان ۱۲۹۵ (۲۰ محرم ۱۳۳۵) توسط گروهی از خیرین تبریزی فعالیت خود را با ثبت رسمی در وزارت معارف و اوقاف وقت آغاز کرد. هدف از تاسیس این موسسه خیریه در بدو فعالیت رسیدگی به نیازمندان جامعه، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و نگهداری و درمان بیماران روانی اعلام شد. بعد ها نام موسسه به عناوینی چون دارالتربیه، پرورشگاه خیریه، تیمارستان خیریه تغییر یافت و در نهایت تحت عنوان موسسه خیریه تبریز تثبیت شد.
موسسه به ویژه در فقرزدایی و درمان بییماران روانی نقش بسیار مهمی ایفا کرد. آنچنانچه دامنه تاثیرات آن همچنان در شهر تبریز قابل مشاهده است. از آن جمله میتوان به تاسیس مرکز نگهداری بیماران روانی و پرورشگاه تبریز اشاره کرد که هر یک از آنها به نوبه خود برای نخستین بار در ایران شکل گرفتند. همچنین موسسه اقدام به ساخت تعدادی مدارس ویژه نمود که در آن کودکان بی سرپرست و نیازمند تحت آموزش قرار گرفته و همزمان به نیازهای غذایی، پوشاک، تحصیلی و رفاهی آنها و خانواده‌‌هایشان نیز رسیدگی به عمل می‌آمد.
از جمله اقدامات مهم دیگری که موسسه انجام داد، ورود به مقوله مبارزه با تکدی گری در شهر تبریز بود. در سال ۱۳۱۷ موسسه با جلب همکاری بلادیه تبریز و شهربانی این شهر به جمع‌آوری متکدیان شهر پرداخت و آنها را یک اردوگاه ویژه اسکان داد. سپس با بررسی موردی متکدیان نسبت به تامین نیازهای آنها اقدام کرد و پس از یک دوره فشرده آموزش کسب و کار و پرداخت سرمایه لازم به صورت قرض الحسنه زمینه ورود آنها را به اجتماع فراهم ساخت و جهت تضمین فعالیت با آنها به شراکت پرداخت تا از محل سود فعالیت بدهی مددجویان به موسسه بازپرداخت شود. دامنه و تاثیر این فعالیت به نحوی بود که امروزه تبریز را شهر بدون گدا می‌دانند. همچنین با احداث و اجاره چندین باب دکان، مسافرخانه، کارگاه های فنی زمینه اشتغال پایدار و درآمدزایی اقشار محروم جامعه را فراهم ساخت.
موسسه همچنین نسبت به زنان آسیب دیده، بزهکار، بدسرپرست و سرپرست خانوار نیز تمهیداتی اندیشید و با احداث مکان هایی ویژه ضمن بازتوانی آنها، زمینه اشتغال آنها را نیز فراهم ساخت تا از بروز بزه در میان خانواده های کم برخوردار جلوگیری به عمل آورد.
از دیگر خدمات موسسه در طول فعالیت بیش از صدساله آن احداث قنات، تعمیر و لایروبی قنات‌های قدیمی بود که عملیات اجرایی آن در نیمه دوم دهه بیست آغاز شد و کمک شایانی به تامین آب خانوارهای تبریزی به ویژه در متاطق محروم و کشاورزی این شهر نمود.
موسسه همچنین باتغییر الویت های اجتماعی، زیرساخت‌ها و برخی از فضاهای غیرکاربردی خود را به مراکز خدمات اجتماعی عمومی واگذار نمود. از جمله بیمارستان روانپزشکی را در اختیار دانشگاه علوم پزشکی تبریز قرار داد تا جهت نگهداری و ارائه خدمات درمانی به بیماران ریوی مورد استفاده قرار بگیرد، همچنین با واگذاری محل احداث ساختمان شیرخورشید (هلال احمر)، آنجا را برای ساخت درمانگاه نمود و با تجهیز آن به بخش رادیولوژی، خدمات عکس برداری از بیماران بی‌بضاعت را به صورت رایگان ارائه نمود. واگذاری زمین جهت ساخت کلانتری در سال ۱۳۵۱ و واگذاری مرکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست به سازمان بهزیستی استان در سال ۱۳۵۹ از دیگر اقدامات موسسه در این زمینه می‌باشد.
فعالیت موسسه خیریه تبریز با مشارکت خیرین جدید گسترش یافته و اکنون در زمینه های مختلفی چون تامین جهیزیه، تامین هزینه تحصیل در مقاطع مختلف تا مقطع دکترا، تامین هزینه درمان، کمک به معیشت خانوارهای بی بضاعت، ایجاد اشتغال پایدار و … خدمات متانوع و شایان ذکری ارائه میکند که نه تنها موجب کاهش فقر و آسیب اجتماعی شده، بلکه به عنوان الگوی رفتاری مورد توجه سایر موسسات خیریه و خیرین نیز قرار گرفته است.
