انسان شگفت‌ترین مخلوق خداوند، مستعد آفریده‌شده تا به مقام خلیفه الهی برسد و این سیر جز باتربیت حقیقی میسر نمی‌شود. فعلیت یافتن استعدادها با کمک نهادهای متعددی چون خانواده، مدرسه، جامعه، رسانه‌ها و… صورت می‌پذیرد، از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین نهادها، نظام آموزش‌وپرورش است (احمد صافی، ۳۵:۱۳۷۹)، یکی از وظایف اصلی آموزش‌وپرورش فرهنگ‌آموزی و تثبیت مؤلفه‌های مثبت فرهنگ است (گرانپایه، ۸۹:۱۳۸۰). فرهنگ مجموعه‌ای از باورها، نگرش‌ها و رفتارهای افراد جامعه است. ازجمله این باورها و نگرش‌ها مفاهیم باارزشی چون تعاون، نوع‌دوستی، احسان، نیکوکاری و گذشت است.
با توجه به اهمیت دوره ابتدایی، در شکل‌گیری همه‌جانبه شخصیت دانش‌آموزان‌که آن را به مهم‌ترین دوره تحصیلی در نظام‌های آموزش‌وپرورش تبدیل نموده است. تبدیل‌شدن کتاب به مهم‌ترین رسانه آموزشی خصوصاً در نظام متمرکز، بررسی کیفیت کتاب‌های درسی را خصوصاً در حوزه امور خیر و نیکوکاری که ریشه در دین و فرهنگ ما دارد، لازم می‌دارد چراکه کیفیت و کارایی کتب درسی مستقیماً باکیفیت و کارایی نظام آموزشی مرتبط است. همچنان که در تحقیق کیامنش و موسی‌پور رابطه کاهش ضریب مطلوبیت کتب درسی با افزایش افت تحصیلی دانش‌آموزان اثبات‌شده است (نوریان۸۵:۱۳۸۸)
- هدف پژوهش
هدف اصلی پژوهش تحلیل محتوای کتب درسی فارسی (خوانداری) پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ بر اساس مفهوم‌های تعاون و همکاری، دوستی، احسان و نیکوکاری و گذشت در حوزه امور خیر در اهداف، محتوا، و تمرین‌های کتاب می‌باشد.
علت انتخاب دوره سه‌ساله اول ابتدایی، اهمیت این دوره آموزشی است. زیرا، شکل‌گیری شخصیت در این دوره است و پایه رشد همه جانبه فرد در این دوره گذاشته می‌شود. از طرفی، کتاب درسی مهم‌ترین و پرکاربردترین رسانه آموزشی در سیستمهای آموزش‌وپرورش جهان است. به همین دلیل کیفیت و کارایی کتب درسی مستقیماً باکیفیت و کارایی نظام آموزشی مرتبط است.
- روش
در این پژوهش بر اساس روش تحلیل محتوا، اطلاعات موردنظر با استفاده از جدول‌های محقق ساخته، طبقه‌بندی و کدگذاری شدند برای پاسخ به هر سؤال جدولی خاص طراحی و اطلاعات به‌دست‌آمده پس از بررسی توسط محقق و معلمان ابتدایی ثبت نهایی شدند.
واحد محتوا در این پژوهش عبارت است از:
- هدف‌ها: با توجه به تعداد هدف‌های هر درس و میزان ارتباط با سؤالات مورد شمارش قرار گرفت.
- متن درس: هر مورد یا مضمون که در متن درس قابل‌مشاهده باشد.
- تمرین‌ها: هر مورد یا مضمون که در تمرین‌های درس قابل‌مشاهده باشد.
- ارائه نتایج و تفاسیر
سؤال اول: تا چه حد اهداف درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه اول ابتدایی با مفاهیم مورد نظر در ارتباط هستند؟
جدول شماره ۱. درصد اهداف درس پایه اول
با توجه به جدول شماره ۱ از مجموع ۲۱۳ هدف کتاب، که شامل ۱۰ نگاره و ۲۲ درس می‌شود، ۱۱ هدف (۵٪) به‌صورت مستقیم و ۸ هدف (۴٪) به‌صورت غیرمستقیم به تقویت مفاهیم تعاون، احسان، دوستی و گذشت (درمجموع ۱۹ هدف ۹٪) اختصاص‌یافته است. (تفسیر جداول ۲ و ۳ مشابه این جدول است) در ۳ نگاره و ۱۰ درس هیچ هدفی به این امر اختصاص نیافته است.
سؤال دوم: تا چه حد اهداف درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه دوم ابتدایی با مفاهیم موردنظر در ارتباط هستند؟
جدول شماره ۲. فراوانی و درصد اهداف درس پایه دوم
سؤال سوم: تا چه حد اهداف درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه سوم ابتدایی با مفاهیم تعاون، احسان، دوستی، نیکوکاری و گذشت در ارتباط می‌باشند؟
جدول شماره ۳. فراوانی و درصد اهداف درس پایه سوم
سؤال چهارم: تا چه حد محتوای کتاب فارسی (خوانداری) پایه اول ابتدایی با مفاهیم مورد نظر در ارتباط است؟
جدول شماره۴. توزیع فراوانی محتوای کتاب مفاهیم سؤال چهارم کتاب فارسی (خوانداری) پایه اول
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول ۴، درمجموع ۲۱ مورد به مفاهیم مطرح‌شده پرداخته است. بالاترین مفهوم استفاده‌شده در محتوای کتاب که شامل نگاره‌ها، باهم بخوانیم، نشانه‌ها و روان‌خوانی است، تعاون و همکاری و پایین‌ترین آنها به مفاهیم احسان و گذشت اختصاص‌یافته است.
سؤال پنجم: تا چه حد محتوای کتاب فارسی (خوانداری) پایه دوم ابتدایی با مفاهیم مورد نظر در ارتباط است؟
جدول شماره ۵. توزیع فراوانی محتوای کتاب مفاهیم مطرح‌شده در سؤال پنجم کتاب فارسی (خوانداری) پایه دوم
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول ۵، درمجموع ۳۸ مورد به مفاهیم مطرح‌شده، پرداخته است. بالاترین مفهوم استفاده‌شده در محتوای کتاب که شامل متن درس، ستایش، بخوان و حفظ کن، بخوان و بیندیش، حکایت و نیایش می‌باشد، در پایه دوم دوستی و پایین‌ترین آنها به گذشت اختصاص‌یافته است.
سؤال ششم: تا چه حد محتوای کتاب فارسی (خوانداری) پایه سوم ابتدایی با مفاهیم مورد نظر در ارتباط است؟
جدول شماره ۶. توزیع فراوانی محتوای کتاب مفاهیم مطرح‌شده در سؤال ششم کتاب فارسی (خوانداری) پایه سوم
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول ۶، درمجموع ۱۴ مورد به مفاهیم مطرح‌شده، پرداخته است. بالاترین مفهوم استفاده‌شده در محتوای کتاب که شامل متن درس، ستایش، بخوان و حفظ کن، بخوان و بیندیش، حکایت، مثل و نیایش می‌باشد، تعاون و همکاری و پایین‌ترین آنها به احسان اختصاص‌یافته است.
سؤال هفتم: تا چه حد تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه اول ابتدایی مفاهیم مورد نظر را پوشش می‌دهند؟
جدول شماره ۷. ارتباط فعالیت‌های کتاب با مفاهیم مطرح‌شده در سؤال هفتم کتاب فارسی (خوانداری) پایه اول
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول شماره ۷، درمجموع ۳۱ مورد از ۱۵۷ تمرین به مفاهیم مطرح‌شده، پرداخته است که حدود ۲۰ درصد مجموع می‌شود. بالاترین مفهوم استفاده‌شده در فعالیت‌های کتاب که شامل گوش کن و بگو، ببین و بگو، بگرد و پیدا کن، به دوستانت بگو، نمایش، کتاب‌خوانی و بازی است، تعاون و همکاری و پایین‌ترین آنها به احسان اختصاص‌یافته است.
سؤال هشتم: تا چه حد تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه دوم ابتدایی مفاهیم مورد نظر را پوشش می‌دهند؟
جدول شماره ۸. ارتباط فعالیت‌های کتاب با مفاهیم سؤال هشتم کتاب فارسی (خوانداری) پایه دوم
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول شماره۸ درمجموع ۲۴ مورد به مفاهیم مطرح‌شده، پرداخته است.
بالاترین مفهوم استفاده‌شده در فعالیت‌های کتاب که شامل درست و نادرست، نگاه کن و بگو، واژه‌سازی، بیاموز و بگو، فکر کن و بگو، پیدا کن و بگو، بازی، درک و دریافت، بازی و نمایش، و کتاب‌خوانی می‌باشد، تعاون و همکاری و پایین‌ترین آنها به گذشت اختصاص‌یافته است.
سؤال نهم: تا چه حد تمرین‌های درس‌های کتاب فارسی (خوانداری) پایه سوم ابتدایی مفاهیم مورد نظر را پوشش می‌دهند؟
جدول شماره ۹. ارتباط فعالیت‌های کتاب با مفاهیم سؤال نهم کتاب فارسی (خوانداری) پایه سوم
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از جدول شماره ۹، درمجموع ۲۵ مورد به مفاهیم مطرح‌شده، پرداخته است.
بالاترین مفهوم استفاده‌شده در فعالیت‌های کتاب که شامل درست و نادرست، درک مطلب، واژه‌سازی، نگاه کن و بگو، بیاموز و بگو، صندلی صمیمت، نمایش بی‌کلام، درک و دریافت، مثل می‌باشد، تعاون و همکاری و پایین‌ترین آنها به دوستی و گذشت اختصاص‌یافته است.
- نتیجه‌گیری
هدف نظام آموزشی کمک به دانش‌آموز برای رسیدن به حیات طیبه است. دانش‌آموز باید ارزش‌های جامعه را بشناسد و محیطی مناسب برای خود و دیگران فراهم سازد، کتاب درسی به‌عنوان مهم‌ترین ابزار این نظام نقش مهمی‌دارد. در این مقاله کتاب‌های فارسی پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی و مفاهیم ارزشی چون تعاون و همکاری، احسان، دوستی و گذشت در اهداف، محتوای و فعالیت‌های کتاب موردبررسی قرار گرفت.
با توجه به اطلاعات کسب‌شده و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از بین مفاهیم انتخاب‌شده مفهوم تعاون و همکاری و در مرحله دوم مفهوم دوستی از طریق فعالیت‌های نمایش، بازی و صندلی صمیمت موردتوجه بوده و مفاهیم احسان، گذشت مورد غفلت قرارگرفته‌اند. لذا پیشنهاد می‌گردد مؤلفان کتاب‌های فارسی در مرحله اول در تغییر کتاب‌ها و معلمان ابتدایی در مرحله دوم در آموزش محتوای کتاب سعی نمایند با استفاده از سه فصل کتاب فارسی محله ما، اخلاق فردی و اجتماعی و ایران من با انتخاب محتوای مناسب در کنار محتوای کتاب، به غنی‌سازی مفاهیم موردنظر بپردازند.
به عنوان نمونه برای غنی‌سازی محتوای آموزش می‌توان فعالیت‌های پیشنهادی زیر را انجام داد:
- در درس کار نیک در متن درس و تمرین‌های مثل و بخوان و بیندیش به‌جای کسی که بذر گردو بکارد می‌توان از مفاهیم نیکوکاری و داستان در همین زمینه استفاده کرد.
- در درس فداکاران می‌توان به نام بعضی از افراد که در جامعه در خدمت محرومان جامعه هستند مانند خیرین مدرسه‌ساز اشاره شود.
- در درس محله ما معلمان می‌توانند با ارائه تصاویری از محله زندگی دانش‌آموزان ازجمله موسسه‌های خیریه یا تعاونی‌ها، غیرمستقیم به دانش‌آموزان مفهوم گذشت و احسان را آموزش دهند.
- با استفاده از تمرین‌های کتاب ازجمله فکر کن و بگو در کنار آموزش محتوای درس به تقویت مفاهیم احسان و نیکوکاری و گذشت در دانش‌آموزان بپردازند
- منابع
- صافی، احمد (۱۳۷۹) «سازمان و مدیریت در آموزش‌وپرورش». تهران، ارسباران
- گرانپایه، بهروز (۱۳۸۰) «آموزش و تحول فرهنگ، بررسی‌های موردی درزمینه فرهنگ عمومی»، مجموعه مقالات جامعه و فرهنگ، جلد دوم، تهران شریف، صص۲۷۴-۲۷۶
- نوریان، محمد (۱۳۸۸) راهنمای عملی تحلیل محتوای رسانه‌های آموزشی، آموزش امیر، چاپ اول
- تهمینه بازگیر (استادیار دانشگاه فرهنگیان پردیس نسیبه)
- زهرا بازگیر: (آموزگار مدرسه پیچک منطقه ۱۴)
