تأمین مالی جمعی روشی نوین و اینترنت محور برای جذب منابع مالی است. در این روش، منابع مالی از افراد زیادی جمع‌آوری می‌شود. امروزه از چند مدل اصلی برای این منظور استفاده می‌شود که این مدل‌ها عبارت‌اند از: اهداء، پاداش، پیش‌خرید، استقراض و سهام یا مشارکت در سود و زیان. در این مقاله در تلاش خواهیم بود تا روش تأمین مالی جمعی را توضیح دهیم، همچنین در ادامه با روشی تحلیلی کارکرد تأمین مالی جمعی در امور خیریه را تحلیل خواهیم کرد.
- تأمین مالی جمعی
تأمین مالی جمعی روشی ابتکاری برای تأمین مالی انجام طرحی جدید است. اگرچه مبلغی که تأمین‌کننده می‌پردازد نسبت به روش‌های متعارف تأمین مالی، معمولاً کم و محدود است لکن این منابع مالی از عدۀ محدودی جمع‌آوری نمی‌شود و صاحبان این منابع، از جمعیت انبوهی تشکیل‌شده‌اند (ordinani ,2009,p 2).
کارکرد اولیۀ تأمین مالی جمعی، تجمیع سرمایه‌های اندکی بود که در راستای اعطای تسهیلات برای فعالیت‌های سیاسی و انتخاباتی و همچنین فعالیت‌های حوزۀ هنر به خدمت گرفته می‌شد. لکن شکل‌گیری دورۀ نوینی از تأمین مالی جمعی سبب شده است تا دامنۀ اثر آن از محدودۀ اعتبارات خرد فراتر رفته و بلوک‌های بزرگ سرمایه را نیز در بر گیرد. به‌نحوی‌که پتانسیل بالقوه‌ای از منابع بزرگ مالی را در راستای تقویت کارآفرینی ایجاد می‌کند
- مدل‌های مختلف تأمین مالی جمعی
تأمین مالی جمعی مدل‌های مختلفی دارد که به‌اختصار به معرفی و شرح هر یک می‌پردازیم:
- اهدایی: در این روش مردم جهت حمایت از ایده یا پروژه‌ای پول خود را بدون توقع بازدۀ مالی در اختیار نیازمندان قرار می‌دهند. این کار روشی معمول است که بیشتر مؤسسات غیرانتفاعی و خیریه‌ها از آن استفاده می‌کنند. انگیزۀ اصلی در این نوع معمولاً تمایلات شخصی و یا هنجارهای اخلاقی است. در این روش در انتها پاداشی مانند پیام تشکر برای حامیان ارسال می‌شود.
- پاداش: در این روش نیز مردم از ایده یا پروژه‌ای خلاقانه حمایت می‌کنند، با این تفاوت که در ازای این کار هدیه‌ای دریافت می‌کنند. اما این هدیه حتماً باید پاداشی غیرمالی باشد. مثلاً اگر فیلمی تأمین مالی شده، حامیان متناسب با پول اعطایی از پاداش‌هایی مانند اکران اختصاصی فیلم یا دریافت لوح فشردۀ فیلم بهره‌مند می‌شوند.
- پیش‌خرید: در این روش سرمایه‌گذاران بهای محصولی را پیش‌پرداخت می‌کنند و قبل از عرضۀ محصول به بازار، سرمایه‌گذاران، کالا را به قیمتی کمتر از قیمت فروش دریافت می‌کنند.Bellefl amme et al,2014,587().
- استقراضی: این نوع از تأمین مالی جمعی شبیه به وام‌های بانکی است. در اینجا سرمایه‌گذاران، پروژه یا ایده‌ای را تأمین می‌کنند و بازدهی مالی در قالب بهره‌های دوره‌ای است و اصل پول را در انتهای دوره دریافت می‌کنند. کلمۀ lending به خاطر وجود ماهیت قرض میان سرمایه‌گذار و سرمایه پذیر است. منظور از (P2P) نیز این است که در این روش بانک یا نهاد مالی برای انتقال واسط نمی‌شود و پول را مستقیماً خود اشخاص در بستر آنلاین منتقل می‌کنند.
- سهام یا مشارکت در سود و زیان: در این روش، از مردم خواسته می‌شود تا برای حمایت از ایده یا پروژه‌ای سهام شرکت را خریداری کنند که ممکن است شامل حق رأی باشد یا نباشد. بازدهی مالی در این روش در قالب سود تقسیمی و سود سرمایه خواهد بود. برخلاف سایر انواع تأمین مالی جمعی که پروژه ممکن است متعلق به فردی حقیقی یا شرکت باشد، این نوع مخصوص تأمین مالی شرکت‌های نوپا یا شرکت‌هایی است که به‌دنبال جذب سرمایه‌های ریسکی هستند. برای ایجاد تمایز میان این مدل با سایر انواع تأمین مالی جمعی به آن لفظ سرمایه‌گذاری جمعی نیز اطلاق می‌شود. (Moritz and Block, 2016)
- علل رشد فزاینده تأمین مالی جمعی
رشد روزافزونی که اخیراً در تأمین مالی جمعی ایجادشده وابسته به دو عامل خلاقیت‌های فن آورانه در حوزه وب دو و دیگری بحران مالی ۲۰۰۷-۲۰۰۸ است (Bottiglia and Pichler, 2016,6).
بحران مالی نیز از این جهت حائز اهمیت است که در بحران ۲۰۰۸ و به‌خصوص بعد از فروپاشی بانک آمریکایی لمن برادرز، اعتباردهی بانک‌ها به‌خصوص در اروپا و شمال آمریکا تقریباً متوقف شد. در این دوران تأمین مالی اشخاص حقیقی و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط از جانب بانک‌ها به‌شدت کاهش یافت و فرصتی ایجاد شد تا تأمین مالی جمعی به‌عنوان روشی جایگزین مطرح شود (Bottiglia and Pichler, 2016,7 ).
- پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی
تأمین مالی جمعی در اغلب اوقات از طریق پلتفرم‌ها انجام می‌شود. در پلتفرم موارد زیر را ارائه می‌کنند:
- معرفی طرح؛
- حداکثر زمان برای تأمین مالی؛
- مبلغ لازم برای تأمین مالی؛
- پاداش حامیان طرح.
پلتفرم‌ها را اشخاص ثالثی اداره می‌کنند که می‌توانند پروژه را قبل از عرضه به عموم ارزیابی کنند. پلتفرم محدود به مکان جغرافیایی خاصی نیست و ظرفیت آن‌هم برای مشارکت افراد محدود نیست.
- دو رویکرد اساسی در تأمین مالی جمعی
نحوه تأمین سرمایه می‌تواند به یکی از دو روش «برداشت و استفاده از هر مبلغ جمع شده» یا «برداشت و استفاده از مبالغ جمع شده در صورت رسیدن به مبلغ معین» انجام شود. در هر دو روش، نهاد یا فردی که به دنبال تأمین مالی است، مبلغی را به‌عنوان هدف انتخاب می‌کند. در رویکرد اول تمام پول جذب‌شده را حتی در شرایطی که به میزان هدف دست پیدا نکرده‌اند برای انجام پروژه برداشت می‌کنند؛ ولی در رویکرد دوم اگر هدف مدنظر جمع نشود، پول حامیان طرح به آن‌ها برگردانده می‌شود و به تأمین مالی شونده مبلغی پرداخت نمی‌شود(Cumming et al, 2015, p. 3).
- ریسک‌های تأمین مالی جمعی
ریسک‌های تأمین مالی شوندگان:
- احتمال دارد تأمین مالی پروژه با شکست مواجه شود؛
- محتمل است ایده مطرح‌شده به سرقت رود و دیگران طرح را زودتر عملیاتی کنند؛
- احتمال دارد برآورد درست و دقیقی از هزینه‌های پروژه انجام نشود.
ریسک‌های تأمین مالی کنندگان:
به‌طور کلی تأمین‌کنندگان در معرض ریسک‌های بیشتری نسبت به تأمین شوندگان قرار دارند. عمده‌ترین ریسک برای آنان، احتمال کلاه‌برداری است که از دو طریق رخ می‌دهد:
- ممکن است اطلاعات و برآوردهای مالی غلط ارائه شود، یا اطلاعاتی از دید سرمایه گذران پنهان بماند، یا پولی که جمع‌آوری می‌شود در راهی غیر از آنچه در پلتفرم بیان‌شده مصرف شود؛
- مشکل دیگر برخاسته از طبیعت اینترنت محور تأمین مالی جمعی است که ممکن است در این بستر پول‌شویی، دزدی هویت، تأمین مالی تروریسم و…اتفاق بیفتد.
- بازار تأمین مالی جمعی
بازار جهانی تأمین مالی در سال‌های اخیر با رشد خیره‌کننده‌ای مواجه بوده است. طبق آمار، پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی در سال ۲۰۱۴، ۱۶٫۲ میلیارد دلار منابع مالی جمع‌آوری کردند و انتظار می‌رفته که این مبلغ در سال ۲۰۱۵ به ۳۴٫۴ میلیارد دلار برسد. این رشد فزاینده در تأمین مالی جمعی منحصر به آمریکا و اروپا نمی‌شود بلکه از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ تأمین مالی جمعی در آسیا، ۳۲۰% رشد داشته است.
در نمودار زیر نیز میزان تأمین مالی انجام‌شده به‌وسیلۀ انواع مختلف تأمین مالی جمعی ارائه شده است:
همان‌طور که این نمودار نشان می‌دهد میزان انواع تأمین مالی جمعی اهداء و پاداش در سال‌های گذشته رشد شایانی داشته‌اند.
- کارکرد تأمین مالی جمعی در تأمین مالی امور خیریه
تأمین مالی جمعی سابقه‌ای دیرینه دارد. از این روش برای کارهای عمومی بی‌شماری ازجمله ساخت اماکن مذهبی استفاده می‌کردند. ایدۀ آن ساده است: اگر افراد زیادی مقادیر کمی را اعطا کنند، حتی پروژههای سنگین قابلیت انجام دارد. با این تفاوت که امروزه اینترنت ارتباط را تسهیل کرده است. ( Bone and Baeck,2016,p9).
- انگیزه حامیان برای حمایت از طرح‌های تأمین مالی جمعی خیریه
مردم آن طرح‌هایی را تأمین مالی می‌کنند که نسبت به آن‌ها مشتاق هستند و نسبت به آن‌ها درگیری عاطفی پیدا می‌کنند. تأمین مالی کنندگان احساس می‌کنند که در حال انجام مأموریت مهم اجتماعی هستند. برخی از این موضوع به‌عنوان انگیزه «رفتار بشردوستانه» نام می‌برند. علاوه بر این، برخی به این نیت به پروژه کمک می‌کنند تا آن‌ها در باشگاه حامیان پروژه حضورداشته باشند و از این طریق کسب‌وکار خودشان و روابط اجتماعی‌شان را گسترش دهند (Bottiglia,2016,19).
- مدل‌های تأمین مالی جمعی جهت تأمین مالی امور خیریه
همان‌طور که گفتیم تأمین مالی جمعی انواع مختلفی دارد که می‌توان از سه نوع آن برای امور خیریه استفاده کرد. در تأمین مالی جمعی اهدایی، مشارکت‌کنندگان (تأمین‌کنندگان منابع مالی) بدون هیچ چشم‌داشتی و فقط با قصد مشارکت در فعالیت‌های خیر و انسان دوستانه، مبالغی را جهت رفع نیاز خاصی پرداخت می‌کنند. در تأمین مالی جمعی پاداش، می‌توان طرح‌های خیر را معرفی کرد و به مشارکت‌کنندگان در تأمین مالی این طرح‌ها جوایزی معنوی از قبیل کارت تشکر، لوح فشرده خاص، کتاب خاص و … اعطا کرد. همچنین اگرچه در تأمین مالی جمعی استقراضی، هدف مشارکت‌کنندگان دریافت اصل مبلغ بدهی و سود آن است؛ ولی با توجه به ممنوعیت ربا و طبیعت فعالیت‌های خیرخواهانه می‌توان آن را به تأمین مالی جمعی قرض‌الحسنه تغییر داد. به این صورت که بعد از معرفی طرح‌های نیکوکارانه منابع مالی را از مشارکت‌کنندگان دریافت کرد و به‌صورت قرض‌الحسنه در اختیار جامعه هدف قرارداد.
- پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی برای امور خیریه
مؤسسات خیریه می‌توانند به‌طور مستقل پلتفرم تأمین مالی جمعی مخصوص به طرح‌های خود را ایجاد کنند و یا اینکه جمعی از مؤسسات خیریه پلتفرمی را طراحی کرده و طرح‌های خیریه را در آن پلتفرم به همگان معرفی کنند. همچنین شخص ثالثی (حقیقی یا حقوقی به غیر از مؤسسات خیریه) می‌تواند پلتفرم تأمین مالی جمعی امور خیریه را ایجاد کرده و به‌طور مستقیم (دریافت طرح از نیازمند) یا غیرمستقیم (دریافت طرح از اشخاص دیگر یا مؤسسات خیریه) طرح‌های خیریه را دریافت کرده و در معرض دید عموم قرار دهد.
پلتفرم‌های که در بالا به آن‌ها اشاره شد، می‌توانند در یک حوزۀ تخصصی امور خیر (مانند تأمین مالی جمعی برای بیماران سرطانی نیازمند) و یا به‌صورت عمومی طراحی شوند.
- فرایند تأمین مالی جمعی برای حمایت از نیازمندان
بر اساس پلتفرم‌های تعریف‌شده در تأمین مالی جمعی امور خیریه، فرآیند تأمین مالی جمعی می‌تواند به پنج فاز اصلی زیر تقسیم شود:
الف: ارسال طرح به پلتفرم
مؤسسات خیریه، طرح‌های خود را به پلتفرم ارسال می‌کنند. طرح‌های موفق، معمولاً قبل از این کار، برنامه‌ریزی عمده‌ای را در راستای بازاریابی طرح خود انجام می‌دهند.
ب: نظارت
در این مرحله، مدیران پلتفرم طرح را ارزیابی می‌کنند تا اطمینان حاصل کنند که معیارهای مدنظر آن‌ها دربارۀ طرح رعایت شده است. شدت فرآیند نظارت، بین پلتفرم‌های مختلف، متفاوت است. برخی از پلتفرم‌ها، معیارهای راحت‌تری را قرار می‌دهند و فقط، طرح‌های غیرقانونی و یا طرح‌هایی با خطرات زیاد برای حامیان را استثنا می‌کنند و اجازه می‌دهند تا حامیان، خودشان نقش نظارت را ایفا نمایند.
ج: نمایش طرح در پلتفرم
در این مرحله طرح به همراه توضیحات مرتبط شامل هدف طرح، محدودیت زمانی، مبلغ هدف و پاداش حامیان، به‌صورت آنلاین در معرض همگان قرار می‌گیرد.
د: تعهد حامیان
در این مرحله تا مدت‌زمان مشخصی که معمولاً از یک تا ۶۰ روز است، حامیان فرصت دارند تا حمایت خود را اعلام نمایند. اگر طرح موفق به تأمین مالی به میزان مدنظر شد، وارد فاز اجرای طرح می‌شود و در غیر این صورت، تأمین مالی نمی‌شود. مگر در طرح‌هایی که حتی اگر به میزان مدنظر، پول جمع‌آوری نشود، تأمین شوندگان هر میزان مبلغی را که حامیان پرداخته‌اند، دریافت می‌کنند.
ه: اجرای طرح
نهادهای خیریه، مبالغ جمع‌آوری‌شده را دریافت می‌کنند و با استفاده از آن به اجرای طرح همت می‌گمارند. وقتی‌که طرح به اتمام رسید، پاداش حامیان به آن‌ها اعطا می‌شود و گزارش تفصیلی آن به پلتفرم ارائه‌شده و در معرض حامیان این طرح و حامیان بالقوه طرح‌های بعدی قرار می‌گیرد ( Bone and Baeck,2016,p14).
- تفاوت تأمین مالی جمعی با سایر اشکال سنتی تأمین مالی آنلاین
شباهت‌های بسیاری بین تأمین مالی جمعی و سایر گونه‌های تأمین مالی آنلاین وجود دارد. اول اینکه هر دو شیوه از طریق پلتفرم‌های آنلاین انجام می‌پذیرد؛ بنابراین نیاز به تأمین مالی چهره به چهره را حذف می‌کند. ثانیاً هر دو شیوه، از عموم مردم استفاده می‌کنند و مبالغ کوچک از تعداد زیادی از مردم، جمع‌آوری می‌شود. علی‌رغم این شباهت‌ها، دو تفاوت عمده وجود دارد که تأمین مالی جمعی را از اشکال سنتی تأمین مالی آنلاین متمایز می‌کند:
- تأمین مالی جمعی بر روی طرح‌های مشخصی متمرکز است
تأمین مالی جمعی به‌جای آنکه مبالغی را برای سازمان به‌صورت کلی جمع‌آوری نماید، طرح خاصی را هدف قرار می‌دهد و بنابراین مبلغ هدف و همچنین نحوۀ مصرف آن، به‌دقت مشخص است. لذا حامیان، به‌صورت شفاف می‌دانند که مبالغ پرداختی آن‌ها، صرف چه چیزی می‌شود. در حالی که در شکل سنتی، مبالغ به‌صورت کلی برای خیریه جمع‌آوری می‌شد و بعداً خود خیریه تصمیم می‌گیرد که به چه شکلی مصرف نماید.
- اکثر طرح‌های تأمین مالی جمعی هدفمند هستند
کسانی که نیاز به تأمین مالی دارند، بایستی میزانی که طرح، نیاز به تأمین مالی دارد را به مدیران پلتفرم، اعلام نمایند و اگر مبلغ لازم برای انجام طرح جمع‌آوری نشد، پولی را دریافت نمی‌کنند ( Bone and Baeck,2016,p19).
نتیجه‌گیری
تأمین مالی جمعی از گذشته‌های دور در فرهنگ‌های مختلف وجود داشته است؛ اما در رویکرد نوین، پیشرفت فنّاوری و به‌طور خاص اینترنت و فضای وب این امکان را فراهم آورده تا افرادی با سلایق، ایده‌ها و نیازهای متنوعی گرد هم آمده و برای رفع نیازهای خود اقدام به تأمین مالی کنند. مردم با استفاده از اینترنت می‌توانند مشکلات و نیازهای مالی خود جهت تأمین مالی ایده، طرح و یا نیاز شخصی تجاری یا غیرتجاری را مطرح کنند، برای آن کمپین تشکیل دهند و مبلغ مدنظر خود را از راهی غیر از بانک یا نهادهای مالی متعارف جمع‌آوری کنند.
با استفاده از سه مدل تأمین مالی جمعی اهدایی و پاداش محور و استقراضی می‌توان نیازهای نیازمندان را تأمین مالی کرد. نهادهای خیریه می‌توانند با استفاده از پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی، نیازهای مختلف نیازمندان را در معرض عموم خیرین قرار داده تا با مشارکت افراد زیادی ولو با مبالغ کم، منابع مالی لازم فراهم شود. البته در موفقیت این روش عواملی مؤثرند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- حسن سابقۀ موسسۀ خیریه یا کسب اعتماد حامیان
- طراحی مناسب پلتفرم
- شفافیت دربارۀ تجهیز و تخصیص منابع مالی پلتفرم و ارائۀ گزارش به مخاطبان
- بازاریابی طرح‌های ارائه‌شده قبل و حین قرار گرفتن در معرض عموم
