در دهه ۱۰ خورشیدی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با ادغام حوزه آموزش پزشکی و خدمات سلامت تشکیل شد. در بند ۱۰ قانون تشکیل وزارت خانه آمده بود که باید سازمان، موسسه یا بنیادی در این مجموعه برای تسهیل و نظارت بر کار خیریه‌های مرتبط با سلامت تشکیل شود. با گذشت ۳۰ سال از آن قانون، چنین نهادی تشکیل نشد تا در دولت یازدهم حوزه قائم مقام وزیر بهداشت در امور مشارکت‌های اجتماعی ایجاد و مسئولیت آن به دکتر سید محمدهادی ایازی سپرده شد.
شاید برخی این اقدام را حرکتی روبه جلو برای ساماندهی خیریه‌ها و سمن‌های حوزه سلامت بدانند؛ اما همچنان نقد نبود تمرکز در هدایت تشکل‌های مردمی از جانب حاکمیت و تعدد مراکز ناظر در این حوزه بر این تصمیم وارد است. معاون اجتماعی وزرات بهداشت در این خصوص به پرسش‌های ما پاسخ می‌دهد.
- جایگاه وزارت بهداشت در حوزه خیر چیست و به نظر شما خیریه‌ها و سمن‌های حوزه سلامت زیر نظر کدام نهاد باید باشند؟
دو موضوع امنیت و سلامت موضوعاتی است که دولت باید به آن توجه خاص داشته باشد. گذشته از توجه دولت، خود مردم هم از منظر اینکه هم به فکر سلامتی خودشان و اعضای خانواده‌شان هستند و هم به فکر سلامتی هم وطنانشان، نیاز به مشارکت گسترده مردم در این حوزه دارد. حالا ممکن است مشارکت در توسعه زیرساخت‌ها باشد که ما از آن به عنوان عمل خیرخواهانه یاد می‌کنیم، نظیر بیمارستان، تهیه تجهیزات و کمک در حوزه‌های مختلف و…، که از گذشته مردم همیشه در این قسم موضوعات همراه بوده‌اند و مشارکت خوبی داشته اند. ما از دهه‌های قبل، یعنی ۶۰.۷۰ سال پیش، در هر شهری ردپای نیکوکاران را مشاهده کرده ایم. مردم خیریه‌های متعددی را ایجاد کرده‌اند و ساخت و سازهای زیادی خوشبختانه در این بخش انجام داده اند. نکته حائز اهمیت این است که قانون ۱۳۹۶ وزارت بهداشت تأکید کرده است وزارت بهداشت مکلف است که سازمان، موسسه و یا بنیادی را برای تأثیر در کار خیر و همچنین نظارت بر خیریه‌ها ایجاد کند. متأسفانه با اینکه سه دهه گذشته بود؛ ولی بند ۱۰ مصوبه وزارت بهداشت عملا اجرا نشده بود. به همین سبب در دولت یازدهم، باوجود دکتر هاشمی، به فکر افتاده شد، سازمان دهی جدیدی در موضوع اقدامات خیرخواهانه مردم انجام دهیم و نهادی در مجموعه وزارت بهداشت با عنوان نهاد متولی شکل گیرد که ارتباط با خیران و خیریه‌ها را برقرار کند. این نهاد با این قصد به وجود آمد که هم بتواند اقدامات خیرخواهانه آنها و سازوکارشان را فراهم کند و هم بر خیریه‌ها نظارت کند. به همین سبب معاونت اجتماعی وزارت بهداشت ایجاد شد و ذیل معاونت اجتماعی اداره کل خیرین و خیریه‌های سلامت پدید آمد که بتواند این کار را دنبال کند. بنابراین می‌توانیم بگوییم وزارت بهداشت به دلیل اهمیتی که برای خیران و خیریه‌ها قائل بود، ساختار مناسبی برای انجام این کار پیش بینی کرده است که امیدواریم روزبه روز فعالیت این حوزه گسترش پیدا کند و شاهد مشارکت گسترده‌تر مردم در این حوزه باشیم.
- و باید زیر نظر کدام نهاد باشند؟
خیریه‌ها و سمن‌ها نهادهای مردمی هستند. اینکه زیر نظر جای خاصی باشند قاعدتا زیاد موضوعیت ندارد. ولی باید مرتبط با معاونت اجتماعی باشند که معاونت اجتماعی بتواند حمایت‌های لازم را از توصیه اقدامات خیرخواهانه آنها انجام دهد. احیانا در مجموعه‌های مختلف نیاز به حمایت بیشتری دارند و ما بتوانیم نقش حمایتی از انها داشته باشیم. ضمن اینکه ما نیازهای سلامت را به آنها منعکس کنیم و در چارچوب نیازهایی که وجود دارد آنها هم اقدامات خیرخواهانه خودشان را انجام دهند.
- چالش‌های نیکوکاری در حوزه سلامت چیست و خیریه‌ها و سمن‌های این حوزه با چه موانعی روبه رو هستند؟
مهم‌ترین مسئله‌ای که می‌توانیم از آن یاد کنیم این است که مردم در اقدامات خیرخواهانه حیطه بهداشت عمدتأ سمت حوزه درمان می‌روند، مانند ساخت بیمارستان، درمانگاه و… در حالی که اگر بخواهیم تقسیم‌بندی کنیم، شاید اولویت‌های ما به ترتیب در حوزه فعالیت‌های پژوهشی (تولید واکسن)، حوزه بهداشت، حوزه فعالیت‌های آموزشی و دانشجویی و بعد حوزه درمان است؛ چرا؟ به سبب اینکه ما قائل بر این هستیم، آن چند اقدام اولیه در حوزه پیشگیری است و ما پیشگیری را مقدم بر درمان می‌دانیم. اما مردم به واسطه نیازی که بیماران دارند، عمدتا اقدامات خیرخواهانه‌شان را در حوزه درمان سوق میدهند که اگر ما بتوانیم سازوکاری را مهیا کنیم که مردم در آن چند موضوع اولی بیشتر حضور داشته باشند، خیلی مناسب خواهد بود.
- و به نظرتان موانع روبه رو چیست؟
در گذشته اینها احساس میکردند وزارت بهداشت حمایت‌های لازم را از توصیه فعالیت‌های آنها به عمل نمی‌آورد. خوشبختانه الآن این مشکل حل شده و ما ارتباط بسیار خوبی را هم با سازمان مردم نهاد سلامت و هم با خیریه‌های سلامت داریم.
این ارتباط گسترده ما خیلی از مسائل و مشکلات آنها را برطرف می‌کند، عملا سمن‌ها و خیریه‌ها مشکل خاصی را در این حوزه ندارند. به سبب ساختار و ارتباطی که ایجاد شده است و از این منظر با مشکلات جدی روبه رو نیستیم.
- ضرورت تشکیل معاونت اجتماعی چه بود و دلیل اینکه دو اداره کل خیریه‌ها وسمنها جدا از یکدیگر هستند چیست؟
ما معاونت اجتماعی را مبتنی بر رویکرد اجتماعی و سلامت شکل دادیم و این اجتماعی و سلامتی که میگوییم یکی بر مبنای مشارکت مردم، همکاری‌های بین بخشی، ارتقا سواد سلامت مردم، عدالت در سلامت و توجه به کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی است. اینها دلایلی است که معاونت اجتماعی شکل گرفت. در درون معاونت اجتماعی نیز به موضوعاتی مانند خیریه ها، سازمان‌های مردم نهاد، راه اندازی کانون‌های سلامت، حمایت و راه اندازی از گروه‌های داوطلب و جهادی که در سطح کشور خواستار فعالیت هستند، می‌پردازیم. همچنین مسائل مربوط به فرهنگ سلامت که موضوع بسیار مهمی است نیز از موضوعاتی بود که به آن پرداختیم. در خصوص اینکه چرا اداره کل سازمان‌های مردم نهاد و خیریه‌ها را ایجاد کردیم، به سبب اهمیتی است که این دو حوزه داشته اند. البته در آینده به دلیل اینکه ساماندهی جدیدی در مجموعه معاونت ایجاد می‌شود، این دو اداره را با هم ادغام می‌کنیم؛ ولی در شروع راه اندازی ضرورت داشت این کار انجام شود و در پیشبرد کار خیلی مؤثر بود.
- یکی از نقدهایی که به نقش حاکمیت در مدیریت امر خیر وارد است، نبود تمرکز در مجوزدهی و نظارت است و همچنین نهادهای مختلفی که در این حوزه فعال اند. شما وضعیت فعلی را چطور ارزیابی می‌کنید و به نظرتان وضعیت مطلوب چیست؟
در حال حاضر براساس مصوبه هیئت وزیران در سازمان‌های مردم نهاد و خیریه‌ها مرجع صدور مجوز وزارت کشور شناخته شده است و وزارت کشور از دستگاه‌های تخصصی مربوط استعلام می‌کند؛ برای مثال در حوزه سلامت از وزارت بهداشت استعلام می‌کند. خوشبختانه سرعت کار خوب بود، البته طی چند ماه اخیر سرعت کار کمی کندتر شده است. ولی با توجه به اینکه مشکلات را به وزارت کشور منتقل کردیم، امید است اقدامات لازم را انجام دهند تا شاهد صدور مجوز در زمان محدودتری باشیم.
- بیشتر خیریه‌ها و سمن‌های حیطه سلامت در بخش درمان فعالیت میکنند، آیا سیاست و برنامه خاصی دارید که این مجموعه‌ها را به سمت پیشگیری هدایت کنید؟
طی مذاکراتی که با خیران انجام شده است، امید است فعالیت‌ها به سمت پیشگیری، یعنی آموزش، تولید و پژوهش، بیشتر سوق داده شود و در آینده هم با سازوکارهایی که پیش بینی کردیم، حتما سمت و سوی نیکوکاران به سوی پیشگیری خواهد رفت. البته در این موضوع ورود کردیم مثل زلزله غرب کشور که نیکوکاران مراکز بهداشتی را ساختند و در خیلی از شهرها ساخت خوابگاه دانشجویان نیز با خیران بوده است.
- برنامه‌ها و سیاست‌های وزارتخانه برای جلب مشارکت‌های مردمی و کمک‌های خیریهای چیست؟
کاری که مدنظرمان بوده است این بود که نیازهایمان را در سطح دانشگاه‌ها به مردم اعلام کردیم و مردم بر مبنای نیازی که اعلام شده، اقدامات خیرخواهانه خودشان را انجام میدهند. در همین ارتباط برای ۵۸۰ بیمارستان دولتی که داریم خیریه پشتیبانی بیمارستان راه اندازی کردیم. این خیریه‌ها نیازهای بیمارستان‌ها را شناسایی میکنند و با تعاملی که با افرادی که شرایط مالی مناسبی دارند ایجاد میکنند، نیاز بیمارستان‌ها را مرتفع میکنند. راه اندازی خیریه‌های پشتیبانی بیمارستان‌ها در جذب مشارکت مردم خیلی تأثیرگذار است و بخش عمده‌ای از نیازهایشان را برطرف می‌کند. به دنبال این هستیم سازمان دهی جدیدی برای اقدامات خیرخواهانه در حوزه بهداشت نیز انجام دهیم. امیدواریم با راه اندازی این مجموعه شاهد مشارکت گسترده‌تر مردم در حوزه بهداشت هم باشیم. البته ۷۰ الی ۸۰ درصد این کار انجام شده است و چند درصد باقی مانده هم حتما در همین دولت انجام می‌دهیم. در سال گذشته غریب ۱۷۰۰ میلیارد تومان کمک‌های مردمی داشتیم. سال ۱۳۹۵ حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان کمک‌های مردمی داشتیم. حدود ۷۲۳ سازمان مردم نهاد در حوزه سلامت فعال اندوحدود۸۹۰ خیریه سلامت داریم. حدود ۵۸۰ خیریه پشتیبان بیمارستان پیش بینی کردیم که راه اندازی کنیم. ۲۶۳ گروه داوطلب جهادی مختلف در نقاط کشور داریم. در حوزه مشارکت مردمی۱۶۰۰ الی۱۶۱۰ کانون سلامت در سراسر کشور راه اندازی شده است. همه اینها نشان دهنده این است که اهتمام جدی در سطح دانشگاه‌ها وجود دارد و از مشارکت مردم بهره‌مند می‌شویم و اقدامات خیرخواهانه توسعه خواهد یافت.
- این اقدامات برمبنا و ارزیابی خاصی صورت میگیرد که در کدام مناطق انجام شود؟
بله، مشارکت مردم بیشتر در استان‌های برخوردار است (مشهد، کرمان، تبریز و…) شهرهایی که برخوردارند مشارکت مردم بیشتر است. گروه‌های داوطلب جهادی را عمدتا در مناطق محروم می‌فرستیم. برخی از مردم هم اقدامات خودشان را در مناطق محروم می‌برند، ما هم اولویتمان مناطق محروم است. ولی بعضی از خیرین کمک‌هایشان را در شهری انجام میدهند که در آن سکونت داشته‌اند و یا در آن متولد شده اند.
- برنامه وزارتخانه برای استفاده از ظرفیت فعالیت‌های داوطلبانه در ارتقا سلامت جامعه چیست؟
راه اندازی کانون‌های سلامت برای اینکه مردم در حوزه سلامت مشارکت کنند و حمایت از گروه‌های داوطلب جهادی مختلف و متخصص تا در مناطق محروم حضور یابند.
- محوری و شاخص‌ترین کارهای صورت گرفته در این حوزه‌ها چیست؟
سه کار عمده به اعتقاد من که در این دوره انجام شده است. این کارها عبارت‌اند از:
- اجرای طرح تحول سلامت
- توسعه زیرساخت‌های سلامت (۲۵ هزار تخت بیمارستانی جدید ساخته شد، ۴۵ هزار تخت بیمارستانی مرمت و بازسازی شد و بالغ بر ۷ هزار مرکز درمانی بهداشتی در کشور ساخته شد و آماده بهره برداری قرار گرفت.)
- اجتماعی شدن سلامت، یعنی مردم جدی‌تر در برنامه‌های مربوط به سلامت مشارکت کردند.
این سه کارجدی و محوری‌ای بود که صورت گرفت، البته خاطرنشان کنم فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و… خوبی هم انجام شده است که شاخص بوده اند. استمرار اجرای طرح تحول سلامت به اعتقادم یکی از نقاط کلیدی است که باید حتما به آن توجه کرد. اقدامات پیشگیرانه خوبی صورت گرفته است؛ ولی تأکید ما این است که این دامنه باید گسترش بیشتری پیدا کند. در حوزه اجتماعی شدن سلامت تاکید شده کارهای بیشتر و بهتری انجام شود. باید زمینه‌های مشارکت مردم را جدی‌تر فراهم کنیم، از ظرفیت سازمان و نهادهای مختلف بیشتر استفاده شود. چون ما مدیران نظام سلامت میگوییم: «حداکثر ۲۵ درصد در سلامت مردم نقش داریم، ۷۵ درصد خارج از مدیریت نظام سلامت است»، یا دست مردم و یا در اختیار نهادهای دیگر است. این ۷۵ درصد را خیلی مهم است که فعال کنیم، البته که بر رویکرد اجتماعی شدن سلامت اثرگذار است.
