- مفاهیم و اهداف اساسی در نگاه تاریخی و معاصر
فعالیتهای خیریه و عامالمنفعه، تاریخی طولانی و غنی در فرهنگ سوئیس دارد. سوئیس در زمینه نظمدهی، مدیریت و نهادسازی امور خیر در بسیاری از موارد الگوی بسیاری از کشورهای اروپایی است. امروزه، حوزه مطالعات خیر دارای هویتی مستقل در سوئیس است. نهاد خیر به عنوان «بخش سومِ» اقتصاد و جامعه توانسته است در تعامل و همکاری با دو نهاد دیگر، دولت و بخش خصوصی، نقش خود را به درستی در بهبود رفاه جامعه و توسعه اقتصادی کشور ایفا کند. در دهههای گذشته تلاشهای زیادی چه از لحاظ تجربی و چه از لحاظ نظری دربارۀ توسعه فعالیتهای انسان دوستانه و داوطلبانه، باز تعریف و گسترش امر خیر و تولید دانش در این حوزه صورت گرفته است. از میان این تلاشها باید به تاسیس مرکز مطالعات امور خیر در دانشگاه بازل در سال ۲۰۰۸ و اصلاح قوانین و مقررات مربوط به موسسههای خیریه در سالهای ۲۰۰۶ و ۲۰۰۸ اشاره کرد. یکی از قدیمیترین مرکزهای خیریه ثبت شده بیمارستان اینزل در برن است. این بیمارستان را در سال ۱۳۵۴م، بانوی نیکوکاری به نام آنا زایلر بنیاد گذاشت. هدف اصلی این موسسه که پس از پایان طاعون سیاه در اروپا ایجاد شد پشتیبانی از بیماران بیبضاعت و رها شده بود. در حال حاضر، بعد از گذشت بیش از ۶۶۰ سال، این بیمارستان یکی از مهمترین مراکز تحقیقی و درمانی و پزشکی در سوئیس است.
نقطه شروع نهادسازی امر خیر به معنای نوین را باید در تحولات روشنگری قرن هجدهم اروپا در علم و اخلاق و جنبشهای لیبرال جستجو کرد. از مهمترین مراکز غیردولتی که از پیشگامان نهادسازی امور خیریه است انجمن خیریه سوئیس (SGG) است. این انجمن در سال ۱۸۱۰م، با گرد هم آمدن گروهی از نخبگان علمی و دینی لیبرال اعم از کاتولیک و پروتستان، در شهر زوریخ و با هدف مشترک فعالیتهای خیرخواهانه تأسیس شده است. این موسسه در رشد و گسترش سازمانهای خیریه دیگر و تأسیس بسیاری از نهادهای اجتماعی و همچنین ایجاد و توسعه دولت رفاه نقش بسیار مهمی داشته است. حمایت از دولت در راستای منافع و هویت ملی، توجه به اخلاق نیکوکاری و آموزشوپرورش در جامعه از همان ابتدای تأسیس انجمن وجود داشته است. زنان نیز از همان ابتدا در آن حضور فعال داشتهاند که این فعالیت ایجاد انجمن خیریه زنان سوئیس در سال ۱۸۸۸م را به دنبال داشته است. کمیته بینالمللی صلیب سرخ که یکی از مشهورترین انجمنهای غیردولتی در جهان است نیز در اواخر قرن نوزدهم به وجود آمده است. این سازمان تحت عنوان کمیته بینالمللی امداد به مجروحان (جنگی) و به پیشنهاد تاجری سوئیسی و مسیحی انسانگرا، به نام هانری دونان، در استان ژنو بنیان نهاده شده است.
بهاینترتیب، نهادسازی امر خیر به معنای نوین، از همان ابتدا در کشور سوئیس در دو سطح ملی و بینالمللی صورت گرفته است. حمایت از پروژههای علمی و آموزشی، بهویژه دادن بورسیه به دانشجویان، نیز از فعالیتهای است که اکثر بنیادهای خیریه به آن علاقهمند بودهاند. بهطوریکه با به اجرا درآمدن قانون مدنی سوئیس در سال ۱۹۱۲ و اجباری شدن ثبت موسسههای خیریه میتوان تولید و گسترش دانش بهعنوان اهداف مؤسسات را در مدارک مربوط به ثبت اسناد مشاهده کرد. طبق اسناد موجود در سال ۱۹۲۰ تقریباً ۱۰درصد از مراکز خیریه (۲۲ مرکز) برای ترویج و حمایت از فعالیتهای علمی تأسیسشدهاند؛ به تعبیری، تحولات مدرنی که در خصوص امور خیر در سوئیس و بهطورکلی در اروپا مشاهده میشود با تحولات نظام حقوقی و دینی و تغییرات ساختارهای جامعه مدنی همراه است.
از قدیمیترین مراکز خیریه دانشبنیان باید از بنیاد فرای گرینه ایش نام برد که در سال ۱۷۴۷ در نزدیکی دانشگاه بازل تأسیس شد. این بنیاد را یوهان لودویگ فرای، استاد تاریخ و الهیات با هدف گسترش پژوهشهای دینی و تقویت رشته الهیات تأسیس کرد. بنیاد مذکور با بیش از ۲۵۰ سال تجربۀ تحقیق در علوم دینی، یکی از مهمترین کتابخانههای تاریخی و موضوعات مربوط به الهیات، شرقشناسی و زبان انگلیسی به شمار میرود.
در طول قرن نوزدهم فقرزدایی، کمک در ساخت خانه و مدرسه برای نیازمندان و آموزشوپرورش از مهمترین اهداف انجمن خیریه سوئیس (SGG) بوده است. در قرن بیستم با گسترش رفاه عمومی و ارزشهای مدنی به توسعه دولت رفاه تغییر شکل داده است، موضوعاتی که در پی میآید ازجمله اقدامات این بنیاد است:
- تقویت و ارتقاء جامعه در آموزشوپرورش ملی
- بهداشت ملی
- اقتصاد ملی
- رفاه اجتماعی
- تقویت بخش خصوصی در راستای حمایت از سیاستهای اصلاح امور مربوط به سالخوردگان
- بیمه
- بازنشستگی
- بهداشت و سلامت خانواده
با بروز بحران اقتصادی در پایان دهه هشتاد در اروپا و شکلگیری «فقر جدید» و در پیِ نامیدن سال ۲۰۰۱ بهعنوان سال داوطلبانگی، این انجمن محور اصلی فعالیتهای خود را به این موضوعات تغییر داده است:
- ارزیابی، بازتولید و توسعه مفهوم داوطلبانگی
- فرهنگ انسانی در حوزه امر خیر
- تولید دانش در این حوزه
- اقتصاد خیریه، شرایط و قوانین
یکی از ویژگیهای بارز امور نیکوکاری در کشور سوئیس وجود فرهنگ پیشرو، شفاف و دقیق حقوقی و مالیاتی و ارتباط آن با قوانین مربوط به امور خیریه است. بهطوریکه اقتصاد خیریه در کنار دو اقتصاد دولتی و خصوصی بهصورت مستقل به رسمیت شناخته میشود و اهرمی قوی برای پیشبردِ دو اقتصاد دیگر است. تعریف حقوقی امور خیریه و قوانین مربوط به آن و ارتباط آن با مسئله پرداخت مالیات و معافیت مالیاتی درخورِ توجه است. در قوانین مالیاتی مربوط به ایالت برن موضوعات لازم برای معافیت مالیاتی به شرح زیر تعریف شده است: ۱. اهداف مؤسسات عامالمنفعه و یا خیریه باید در جهت منافع عمومی و پیشبرد خیر همگانی و فعالیتهای انسان دوستانه در زمینههای سلامت، محیطزیست و فعالیتهای علمی و آموزشی و فرهنگی باشد؛ ۲. اطلاعات دریافتکنندگان خدمات بنیادهای خیریه تا حد امکان شفاف و آشکار باشد؛ ۳. اهداف تجاری و منافع شخصی دنبال نشود؛ ۴. هدف مشخص باشد و امکانات کافی برای دستیابی به آن در اختیار باشد؛ ۵. درآمد ناشی از خدمات در گسترش خیریههای دیگر و انجام فعالیتهای خیر با اهداف ماندگار استفاده شود.
بهطورکلی راهاندازی بنیاد نیکوکاری در این کشور مستلزم سازوکارهای پیچیده، اعتبار و هزینه بالایی نیست؛ اما نگهداشت و تثبیت فعالیت بنیاد نیکوکاری بسیار سخت و دقیق است. یکی از مواردی که مؤسسات خیریه در این کشور برای کسب اعتماد عمومی نیاز دارند، دریافت نشان ZEWO است. این نشان را موسسهای با همین عنوان و پس از دو سال از آغاز فعالیت بنیاد نیکوکاری اعطا میکند. این موسسه طی فرایندی دقیق فعالیتها و ساختارهای خیریه، تحقق هدف، اثربخشی، بهره وری، شفافیت و اخلاق را ارزیابی میکند. موسسه ZEWO را انجمن خیریه سوئیس در سالهای ۱۹۳۰ تأسیس کرد. این موسسه فعالیت مستقل خود را از سال ۲۰۰۱ با سرمایهای حدود ۷۰۰ هزار فرانک آغاز کرده است. موسسه مذکور وظیفه بررسی و ارائه گواهی اعتبار به مؤسسات خیریه و سازمانهای مردمنهاد و کمک به ایجاد شفافیت در عملکرد مالی و اجرایی آنان را به عهده دارد. افراد و کارشناسان حاضر در این موسسه را غالباً افراد دانشگاهی و پژوهشگر تشکیل میدهند و هیچکدام از آنها در مؤسسات خیریه ذینفع نیستند. مراجعه داوطلبانه مؤسسات خیریه برای دریافت این نشان، اعتبار ۵ساله و ارزیابی مجدد برای تمدید آن از دیگر ویژگیهای نشان ZEWO است.
- موسسههای خیریه دانشبنیان
در حال حاضر پیش از ۱۳ هزار بنیاد خیریه نیکوکاری با گردش مالی نزدیک به ۷۰ میلیارد فرانک سوئیس در این کشور در حال فعالیت هستند که بیشتر آنها به فعالیتهای دانشبنیان و تولید و تقویت تحقیقات علمی و فناوری میپردازند.
بهعنوان نمونه بنیاد گبرت روف از بزرگترین بنیادهای خیریه دانشبنیان در سوئیس است. این بنیاد را تاجری به نام هاینریش گبرت، در سال ۱۹۹۷ با سرمایهگذاری اولیه ۲۲۰ میلیون فرانک تأسیس کرده است. بنیاد گبرت از همان آغاز اصلیترین هدف خود را، ارتقاء سوئیس بهعنوان جایگاه برتر اقتصاد، کار و زندگی معرفی کرده است. برای دستیابی به این هدف، این بنیاد سالانه بودجهای معادل ۱۵ میلیون فرانک به مراکز آموزش عالی در سوئیس اهدا میکند که شامل حمایت از پژوهشگران جوان و تحقیقات کاربردی خلاقانه و تأثیرگذار در اقتصاد و جامعه سوئیس است. اهداف دیگر این بنیاد بهرهمندی از دانش تولیدشده، تبدیل پروژههای علمی به پروژههای اجرایی، ارتقاء و تقویت پژوهشهای علمی و کاربردی کردن یافتههای پژوهشی تعریف شده است. مرکز این بنیاد در شهر بازل جای دارد و هیئت امنا عالیترین رکن موسسه است که شامل هفت عضو از شخصیتهای فعال اجتماعی در زمینههای آموزش، تحقیق و نوآوری است که هر چهار سال یکبار انتخاب میشوند. علیرغم اینکه اولویتهای حمایتی این بنیاد مربوط به پروژههای داخل کشور سوئیس است پروژههای تحقیقی از مرکز و شرق اروپا نیز شانس برخورداری از حمایتهای این بنیاد را دارند.
- سخن پایانی
به طور کلی و بدون در نظر گرفتن کاستیها میتوان گفت که کشور سوئیس دارای سیستمی نهادینهشده و بسیار پیشرفته در حوزه امر خیر است. امروزه نهاد خیر در این کشور، به طور مستقل در کنار نهاد دولت و بخش خصوصی، در پیشبرد و گسترش جامعه نقش دارد. علاوه بر آن موسسات خیریه در حوزه تحقیقات علمی و حمایت از مراکز دانش بنیان نیز نقش مهمی ایفا میکنند. در مقام مقایسه، آنچه که توجه به آن مهم است این است که تحولات نوین امر خیر در این کشور حاصل بیش از دو قرن نظام استقراریافته و فعالیت مستمر و علمی در پیوند با ارزشها و سنتهای جامعۀ خود است، نه پدیدهای که یکشبه و به تقلید از الگوهای دیگر رخ داده باشد. نکته آخر اینکه آنچه که در ساماندهی به امور خیر به صورت علمی و همگانی در ایران بیش از الگوبرداری از قوانین و برنامههای دیگران باید به آن اهمیت داده شود، تقویت نگاه تاریخی و تحلیلی به تجربیات و دانش شکلگرفته در امور خیر در جوامع دیگر و رشد آگاهی تاریخی و علمی در این زمینه است.
- منابع
- Hertig, David und Georg von Schnurbein. 2013. Die Vermögensverwaltung gemeinnütziger Stiftungen. State of the Art? Geobalance Bank AG/CEPS. Basel und Zürich.
- Rickenbach, Walter. 1960. Geschichte der schweizerischen Gemeinnützigen Gesellschaft 1810-1960. Schweizerische Gemeinnützige Gesellschaft. Zürich.
- Schumacher, Beatrice. 2010. Freiwillig verpflichtet. Gemeinnütziges Denken und Handeln in der Schweiz seit 1800. Neue Zürcher Zeitung. Zürich.
- Von Schnurbein, Georg und Steffen Bethmann. 2010. Philanthropie in der Schweiz. CEPS Forschung und Praxis. Band 1. Basel.
- Von Schnurbein, Georg und Fritz Tizian. 2014. Philanthropie für die Wissenschaft – Wie Schweizer Stiftungen die Forschung unterstützen. CEPS Forschung und Praxis. Band 11. Basel.
- Dollinger, Bernd, Carsten Müller und Wolfgang Schröer (Hrsg.). 2007. Die sozialpädagogische Erziehung des Bürgers: Entwürfe zur Konstitution der modernen Gesellschaft. VS Verlag für Sozialwissenschaften. Wiesbaden.
- http://www.taxinfo.sv.fin.be.ch/taxinfo/display/taxinfo/Steuerbefreiung
- https://www.srf.ch/news/schweiz/ueber-eine-million-schweizer-leben-in-armut
- https://freygrynaeum.unibas.ch/home
- https://freygrynaeum.unibas.ch/stiftung
