پرسش اصلی این پژوهش، چیستی مدل جامعِ تربیت نیکوکارانه، بر اساس منابع اسلامی است. پژوهش، با این پیش‌فرض که مدل مفهومی کامل و غنی درزمینه تربیت نیکوکارانه از متون دینی قابل استخراج و بهره‌برداری است، با رویکرد اکتشافی و استفاده از روش استقرایی یا داده بنیاد و کشف شبکه معنایی، به دنبال مدلی بوده است که سازه مفهومی فوق را با بهترین جامعیت و تعادل، نمایندگی کند. یافته‌های این بخش نشان می‌دهد: تغییر نگرش، راهبردهای مدیریتی، جزای الهی، تقویت فضائل و ایجاد توجه، عوامل مؤثر را تشکیل می‌دهند؛ متغیرهای زمینه‌ساز عبارت‌اند از فطرت و شکوفایی، رشد عقلانی، رشد توحیدی، آخرت‌گرایی، رشد تقوایی، رشد تولی، ارزش‌ها و فضائل، آداب، سنن و عادات؛ متغیرهای بازدارنده: خودمحوری، دنیادوستی، فرومایگی، سوء مدیریت، فرهنگ ناسپاسی، انحراف فکری، بدخواهی و غفلت؛ و نتایج و پیامدها شامل رفع کمبودهای فردی و اجتماعی، امنیت، آرامش فردی و اجتماعی، پاکی مال و جان، قرب الهی، پاداش الهی، و نفوذ در دیگران و همبستگی اجتماعی هستند
مقدمه
اسلام برای روابط اجتماعی اهمیت زیادی قائل است و دینی است که اساس آیین خود را بر پایه اجتماع قرار داده است. فرهنگ نوع‌دوستی و نیکوکاری، از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ عمومی و از تأمین‌کننده‌های اصلی حیات طیبه در جامعه سالم و اسلامی است. از این رو در این پژوهش سعی شده است، مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع و متون اسلامی ایجاد شود، تا بتواند راهنمایی برای عمل در حوزه‌های مختلف اجرایی قرار گیرد. پرواضح است که مدل ارائه شده دریافت نویسنده از متون بررسی شده است که می‌تواند نیازمند اصلاح باشد، اما از آن جهت که تا کنون به این مقوله توجه نشده است می‌تواند راهگشای این موضوع قرار گیرد.
روش‌شناسی و گزارش مراحل پژوهش
هدف از پژوهش حاضر، طراحی مدلی است که بابیان مفاهیم و روابط میان آنها بتواند مقوله تربیت نیکوکارانه را مفهوم‌سازی نماید. لذا پژوهش حاضر از حیث رویکرد استقرایی و از حیث هدف، اکتشافی است. برای دستیابی به این منظور، استراتژی مفهوم‌سازی تئوری بنیادی برگزیده می‌شود. استراتژی تئوری مفهوم‌سازی بنیادی باهدف گردآوری داده‌های بدون سوگیری، مجموعه‌ای از رویه‌های فنی را مورداستفاده قرار می‌دهد. چون این استراتژی نوعی پژوهش کیفی است، مسئله پژوهش دقیقاً در قالب متغیرهای مستقل و وابسته بیان نمی‌شود، بلکه فقط سؤال اصلی پژوهش مطرح می‌گردد. محورهای کلیدی در این استراتژی کدها، مفاهیم و مقوله‌ها هستند.
- استخراج عناصر مرتبط با موضوعِ محوری و درجه‌بندی میزان اهمیت و کشف و انتخاب هسته مرکزی (کلمه کانونی)
گزینش واژه مرکزی یا کلمه کانونی، که مقصود از آن، یک کلمه کلیدی خاص است که نماینده و محدودکننده یک حوزه و محوطه تصوری، یا «میدان معنی شناختی» نسبتاً مستقل و متمایز در درون یک کل بزرگ‌تر از واژگان است؛ به‌این‌ترتیب گروهی از کلمات مهم، یعنی کلمات کلیدی، در اطراف کلمه‌ای فراهم می‌آیند که همه گروه را نمایش می‌دهد و متحد می‌کند، و از این راه میدانی نسبتاً مستقل از تصورها پدید می‌آورد. کلمات متعددی در برابر نیکوکاری وجود دارد، اما در این مرحله پس از بررسی فراوان، به این نتیجه رسیدیم که هسته مرکزی را با محوریت ترکیبیِ واژگان احسان و انفاق تشکیل دهیم و منظومه معانی را حول این هسته ردیابی نماییم. به‌عبارت‌دیگر، ترکیبی از دو واژه «احسان» و «انفاق» با یک سری ملاحظات و ظرافت‌ها، می‌تواند بهترین پوشش‌دهنده و منسجم کننده حوزه معنایی نیکوکاری باشند. هرچند در مراحل بعدی بسیاری دیگر از مفاهیم را بررسی کردیم که احیاناً جنبه‌ای یا آیه‌ای ازنظر دور نمانده باشد.
- واحد تحلیل
مفهوم‌سازی داده بنیاد، کار خود را از «عبارات کلیدی»، شروع می‌کند، در پژوهش پیش رو، به جهت فهم درست آیات، ناگزیر بودیم که واحد تحلیل را به‌صورت شناور در نظر گرفته شود، در اغلب موارد، واحد تحلیل «آیه» است، اما در برخی موارد بهتر دیده شد، مجموعه‌ای از آیات و یا حتی سوره‌های کامل را به‌عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته شود. به‌عنوان‌مثال داستان قارون در سوره قصص و داستان باغ در سوره قلم یک فراز به‌هم‌پیوسته و معنادار و یک واحد تحلیل در نظر گرفته‌شده‌اند.
در این مرحله به بیش از حدود ۶۰۰ فراز و آیه دست‌یافتیم و هزار روایت نیز یادداشت‌برداری شد که در مرحله دوم با یک گزینش، به حدود ۳۰۰ روایت تقلیل یافت.
- روش تحلیل داده‌ها
روش تحلیل داده‌ها در بخش اول، روش اجتهادی و سپس قیاس استقرایی و استعلایی، و در بخش دوم روش تحلیلی و قیاسی[i] است. مراحل پژوهش در جدول شماره ۱ ارائه شده است.
محققان، در روش قیاسی با فنونی مانند قیاس مقاومت و معارضت و همچنین نقد مبانی، ادله و لوازم، و در روش تحلیلی با فنونی همچون تحلیل مفهومی، گزاره‌ای و سیستمی تلاش می‌کنند به نقد و ابطال یا تقویت یک دیدگاه بپردازند.
- ۳.۲. طراحی مدل
مبتنی بر مفاهیم و مقولات به‌دست‌آمده از مرحله کشف مفاهیم و مقولات، می‌توان مدل جامع تربیت نیکوکارانه را مبتنی بر منابع اسلامی و زیرمجموعه‌های ابعاد، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه‌ساز، متغیرهای بازدارنده و نتایج و پیامدها را به صورت شکل۱ ترسیم نمود.
شکل ۱ | مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی
تبیین مدل
مدل از پنج بخش عمده تشکیل‌شده است:
- ابعاد
بخش مرکزی که حول تربیت نیکوکارانه ترسیم‌شده، ابعاد موضوع را نشان می‌دهد که شامل نیات، احکام، آداب، مدیریت، موارد و مصادیق است. نیات اشاره دارد به مجموعه‌ای عظیم از آیات و روایات که حسن فاعلی و مسئله اخلاص و پرهیز از شرک افعالی و خفی و مسئله ریا، یا انفاق به‌قصد منت و اذیت را مطرح می‌نمایند. احکام، اشاره به تقسیم انفاق به متعلق احکام پنج‌گان‌هاست. انفاق واجب مانند خمس و زکات و دیه و فدیه و نفقات واجب، و انفاق مستحب مانند صدقات مستحب، و انفاق حرام مانند انفاق برای بستن راه خدا. آداب، اشاره دارد به سنت‌ها و روش‌ها و ظرایفی که در چگونگی انجام کار خیر موردتوجه اسلام است. مواردی چون ترجیح نیکوکاری پنهان بر آشکار ازاین‌دست‌اند.
- عوامل مؤثر
عواملی هستند که متغیرهای ثابت اصلی در فرایند تربیت، یا همان راهبردهای اساسی نظام تربیت نیکوکارانه را تشکیل می‌دهند.
در این میان، تغییر نگرش، غالب‌ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیرگذاری بر رشد نیکوکاری است. انس با قرآن نشان می‌دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج در مورد مفاهیم زندگی دنیایی، اموال و امکانات، انفاق و احسان، و… را در پرتو توجه به صفات الهی، رنگی دیگر می‌زند.
راهبردهای مدیریتی، شامل مجموعه‌ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح‌شده در قرآن است که در اینجا در مقیاس نظام رسمی تعلیم و تربیت موردتوجه است. ازجمله مهم‌ترین راهبردهای مدیریتی، تثبیت خط فرمان در شبکه پیوند ولایی، که شامل دستورات الهی به مؤمنین، دستورات خداوند متعال به پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله)، و امربه‌معروف و نهی از منکر در دو حیطه حاکمیتی و عمومی است. خلق موقعیت‌های تربیتی و نظام اعمال تقویت‌های مدیریتی، از این راهبردها هستند.
ترویج فرهنگ شکر، نیکی به نیکوکاران، مقابله به بهتر، عدم ناشکری، کم‌شکری و مقابله به بدی، و همین‌طور بزرگداشت نیکوکاران و تقویت‌های غیرمستقیم مانند الگوسازی و تقویت مشاهده‌ای از همین دست است.
جزای الهی، یکی از ابزارهای پربسامد در ایجاد سه نوع جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب است. جزای الهی اشاره دارد به وعده پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی.
تقویت فضائل، بخش مهمی از رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه است. قرآن کریم، اعمال ما را بر اساس شاکله یا شخصیت که برآیند صفات ماست می‌داند و درواقع ریشه اعمال ما به‌حساب می‌آید. تقویت توحید و ایمان به ربوبیت و مالکیت حقیقی خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خداترسی و پروای دنیا و عقبا از آن ناشی می‌گردد. تکرار کلمه فضل در روایات بسیار زیاد به‌عنوان ریشه احسان، و همین‌طور صفاتی چون کرامت (مهم‌ترین و پربسامدترین)، مروت، صبر، نیک سرشتی، شرافت، همت بلند، دوراندیشی، عادات پسندیده و عادت به نیکوکاری، در این فضا است. بخل و حرص به‌عنوان صفات مقابل مطرح‌شده است. خود احسان و انفاق، یکی از عوامل از بین برنده این ریشه‌های منفی است.
همچنین آیات و روایات بی‌شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری و موارد شایسته آن واردشده، که نشان‌دهنده تأثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عامّ است. از مصادیق برجسته نیکوکاری می‌توان به زکات و پرداخت‌های مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان‌نوازی، قرض‌الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات‌البین و یتیم‌نوازی اشاره کرد و از موارد مصرف مورد تأکید، به پدر و مادر، نزدیکان، نیازمندان، نجیبان و مؤمنان است.
- متغیرهای واسطه‌ای
بخش‌های سوم و چهارم، متغیرهای زمینه‌ساز و بازدارنده هستند که با تأکید بر متغیرهای دارای نقش‌های واسطه‌ای و زمینه‌ای، از طریق تأثیر بر عوامل مؤثر و درعین‌حال تأثیرات فرعی مستقیم و غیرمستقیمی که در تربیت می‌گذارند در شبکه‌ای بسیار پیچیده، کارکرد دارند. به‌عنوان‌مثال تربیت زیبایی‌شناختی و ارزش‌های وابسته به آن، به‌طور توأمان در مؤلفه‌های «شکوفایی فطرت» و «ارزش‌ها» دنبال می‌شود و زمینه را برای گرایش به انفاق فراهم می‌نماید. دنیادوستی، با زیرمجموعه‌هایی چون تکاثر، اسراف و تبذیر، ذخیره‌سازی و اکتناز (گنج پردازی)، حرام‌خواری و ربا و اکل مال بالباطل و مال مردم خوری، ترس از انفاق، ترس از آینده، و بدخواهی با مؤلفه‌هایی نظیر گناه پیشگی (اثم) و سرکشی (عدوان)، دورویی و نفاق و بدخواهی برای دیگران، جامعه و نظام اسلامی، و فرومایگی با اشاره به دنائت‌های نفسانی و رذایل اخلاقی به‌عنوان کلیدواژه‌هایی در کنار سوء مدیریت، فرهنگ ناسپاسی، خودمحوری، انحراف فکری و غفلت که شرح برخی دیگر در بخش‌های بالا آمد، نماینده بازدارنده‌ها هستند
- خروجی
این بخش، به خروجی مدل اشاره می‌کند که با عنوان نتایج و پیامدها، آثار مستقیم و غیرمستقیمِ تربیت نیکوکارانه را نشان می‌دهد. رفع کمبودهای فردی و اجتماعی، به رفع فقر و تبعات آن همچون آسیب‌های اجتماعی، ضروریات جامعه و ازجمله مخاطرات و نیازهای امنیتی و فوریتی همچون جهاد و دفاع، و سایر نیازهای فردی و اجتماعی اشاره می‌نماید. امنیت، مقوله‌ای است که با مؤلفه‌هایی چون ثبات، محافظت، تأمین نیازهای امنیتی، انسجام و همبستگی اجتماعی مرتبط و در حوزه‌های فردی و اجتماعی صادق است. ایمنی از عذاب‌های دنیوی و اخروی، ازجمله از بین رفتن نعمت‌ها و برکت‌ها نیز بخشی از همین مقوله است. مقوله آرامش، به آرامش روحی فردی و اجتماعی اشاره می‌کند که با مؤلفه‌های دیگر همچون امنیت، همبستگی و نفوذ، ارتباط پرمعنا دارند. پاکی مال و جان به مفهومی پربسامد درآیات و روایات اشاره دارد که تزکیه و تطهیر جان‌ها از بیماری‌هایی مانند خودمحوری، دنیادوستی، بخل، فرومایگی، بدخواهی و نفاق، و پاکی مال از آلودگی‌ها و مشتبهات را شامل می‌گردد. قرب الهی، نماینده مفاهیمی چون محبت، مغفرت، رحمت و هدایت الهی است، و پاداش الهی نیز شامل پاداش دنیوی اعم از جبران، تثبیت، و افزایش و برکت مال و جان و عمر و پاداش اخروی و فرجام نیک است. ابن قرناس در کتاب خود، آثار اجتماعی متعددی را برای انفاق برشمرده و ماهیت دینی انفاق را در آثار آن کاملاً مهم دانسته است.
معنا و ارزش این مدلِ تربیتی زمانی مشخص می‌شود که با مدل مقابل خود که مدل لیبرال سرمایه‌داری است، مقایسه شود. به‌عنوان‌مثال، در بازدارنده‌های نیکوکاری، مسئله دنیادوستی و حب مال و ثروت‌اندوزی دیده می‌شود درحالی‌که همین‌ها به‌عنوان ارزش‌ها و غایت سرمایه‌داری‌اند. در نگرش سرمایه‌دارانه، ثروت، از به دست آوردن مال محتاجان زیاد می‌شود، درحالی‌که در نگرش اسلامی، ثروت ثروتمند، با مشارکت مالش با نیازمندان، جایگزین، تثبیت، تصفیه و نمو می‌یابد. درحالی‌که در سرمایه‌داری دستیابی به اموالی که در دست دیگران است به‌عنوان هدف مطرح می‌شود، در نگاه نیکوکارانه، یاری دیگران هدف است.
- منابع
- قرآن کریم
- حیدری، حسین، و کاردوست فینی، خدیجه، کند و کاوی در گستره احسان در عهد عتیق، پژوهشنامه ادیان، شماره ۱۳، بهار و تابستان ۱۳۹۲
- شریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق
- الصدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۱ق
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم الفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۳۶۴ ق، ۱۹۴۵ م
- عزتی مرتضی، و شفیعی، علی، برآورد اثر بازار مالی و سرمایه مذهبی بر انفاق در ایران، اقتصاد اسلامی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۱
- عزتی، مرتضی، ارزیابی اثر بازارهای مالی بر بازار قرض الحسنه در ایران، جستار‌های اقتصادی، شماره ۲۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۳
- عزتی، مرتضی، و محمودیان، مهرداد، برآورد اثر انفاق بر کاهش فقر در ایران، اقتصاد اسلامی، سال چهاردهم، شماره ۵۳، بهار ۱۳۹۳
- عزتی، مرتضی، و نورمحمدلو، پروانه، برآورد اثر متغیرهای اقتصاد کلان بر انفاق، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، شماره ۶۳، پاییز ۱۳۹۱
- عزیزی ابرقویی، ابوالفتح، انفاق در قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق ع، ۱۳۹۲
- کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ ق
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۸۶ ق
- مسعودی پور، سعید، و خیری، بهرام، جاذبه‌های تبلیغاتی مطلوب در بازاریابی اجتماعی انفاق بر اساس آموزه‌های قرآنی، اندیشه راهبردی، شماره ۱۵، بهار و تابستان ۱۳۹۳
- مصطفایی، محمد، و غروی نائینی، نهله، مفهوم‌شناسی احسان در قرآن کریم با بررسی حوزه معنایی احسان فردی، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره ۱۳.۱۳۸۹
- موسایی، میثم، جایگاه انفاق و خاستگاه اجتماعی – اقتصادی آن، اقتصاد اسلامی، شماره ۳۰، تابستان ۱۳۸۷
- وحیده، فخار نوغانی، معناشناسی واژه احسان در قرآن، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره ۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۳.
