تاریخچه کشت برنج
برنج یکی از پرمصرف ترین غلات در جهان محسوب می‌شود که نقش پررنگی در سبد غذایی مردم کشورهای مختلف دارد. ریشه برنج به آسیا برمی‌گردد ولی اینکه اولین بار برنج در کجا کشت شده، دقیقا مشخص نیست. این احتمال می‌رود که کشت برنج از کشورهای چین و تایلند و هند آغاز شده باشد. از شواهد و قرائن این طور برمی‌آید که برنج از هند به ایران راه یافته است و در دوره هخامنشیان در ایران کشت می‌شده است و از طریق یونانیان و اسکندر مقدونی، از ایران به دیگر مناطق اروپا روانه شده است. همچنین سیاحان چینی از کشت برنج در دوران اشکانی و ساسانی خبر داده‌اند و در نهایت از اسناد موجود می‌توان این‌گونه برداشت کرد که برنج در ایران باستان خوراک معمول مردم نبوده است. ولی در قرون اول اسلام، کشت برنج بتدریج در مناطقی که آب کافی موجود و دمای هوا مساعد بود، رواج پیدا کرد.
امروزه برنج در اکثر مناطق جهان کشت می‌شود ولی بهترین مناطق برای کشت آن سرزمین های آسیایی می‌باشد. درایران اگرچه برنج گیلان از مازندران و استرآباد باکیفیت تر بود ولی مازندران عمدتا تامین کننده نیاز برنج کشور بود. البته بدلیل هزینه ها و مشکلاتی که در حمل و نقل محصولات به داخل کشور بود، برنج در جنوب کشور هم کشت شد. ایران تا دهه ۴۰ صادر کننده برنج بود ولی از این دهه تبدیل به واردکننده عمده این محصول شد.
خرده فرهنگ یاوردهی
برنج علاوه بر اقتصاد و تغذیه و کشاورزی، درتاریخ و فرهنگ مناطق زیر کشت خود در سراسر دنیا تاثیرگذار بوده است. در ایران هم خرده فرهنگهای متفاوتی متاثر از این محصول پررنج رواج پیدا کرده است. خواندن آواز گروهی زنان در وجین کاری، شادمانی و سور‌دادن، حنا گرفتن دست و پا و موی سر از جمله مراسم های خاص مرتبط با کاشت، داشت و برداشت برنج در استان‌های شمالی کشور می‌باشد. همچنین ضرب المثل‌های فراوانی در این استان‌ها در ارتباط با برنج وجود دارد.
یکی از این خرده‌فرهنگ‌ها که در مناطق شمال کشور رواج یافته است، خرده فرهنگ یاریگری یا یاوردهی ست که در مراحل مختلف کاشت و داشت و برداشت برنج قابل مشاهده می‌باشد. از همان مراحل اولیه کاشت یعنی از بهمن ماه و با آماده سازی زمین توسط مردان این سنت و آیین مردمی آغاز می‌شود و در مرحله کاشت نشا و وجین که به عهده زنان می باشد، ادامه پیدا می‌کند. در مرحله برداشت و سفیدکاری برنج هم که تا آبان سال بعد به طول می‌‌انجامد، همچنان یاریگری مردم روستا در حق یکدیگر ادامه دارد. در همه این مراحل علاوه بر همسایه‌ها و دوستان و خویشاوندان، از روستاهای اطراف هم برای کمک و یاری می آیند. این سنت در مناطق مختلف اسامی گوناگونی دارد. به این ترتیب که روستائیان علی‌آباد میر نوشهر و قاسم آباد گیلان، یاری گروهی زنان در مرحله نشا و وجین برنج را ،”تکل” و “تکیل” می نامند.
این سنت بقدری در این مناطق با فرهنگ مردم عجین شده است، که در وصلت و پیوند بین خانواده ها نیز حضور پررنگی دارد. به این ترتیب که خانواده داماد در شخم و درو به خانواده عروس یاری می‌رسانند و خانواده عروس در نشا و وجین کمک حال خانواده داماد هستند. به این نوع یاوری ” گیشه یاوری”، ” عروس یاور بئوری” می‌گویند. در اسالم تالش به آن “قامَه کاریَری ” و در تنکابن “گیشا بِجار ” می‌گویند.
از آنجا که بخش عمده شالیکاری به عهده زنان است، برای کاستن از رنج و سختی کار به این سنت روی آورده اند. رنج کشت برنج از نوجوانی با دختران گیلانی همراه است و بعد از خانه پدری و کمک به همسایه ها و فامیل و اهل روستا، در خانه همسر هم ادامه دارد؛ تا جایی که حتی مراسم پاگشای عروس در شالیزار برگزار می‌شود و این چنین است که زنان گیلانی وقتی به سن می‌نشینند با کمرهایی خمیده از درد و انواع بیماریها دست به گریبان هستند. بنظر تنها مرهم خستگی این زنان لقبی ست که بر سنگ مزار آنها نقش می بندد: ” مادر رنج برنج”.
یاوردهی در گیلان معمولا به این صورت انجام می‌شود که زنان و دختران هر روستا و حتی روستاهای مجاور به صورت شفاهی زمانی را برای شروع کار هماهنگ می‌کنند. در زمان مقرر به صورت دسته جمعی شروع به کار می‌کنند و معمولا دو روز یا بیشتر در هر شالیزار مشغول به کار هستند و پس از اتمام هر شالیزار، کار در شالیزار بعدی را آغاز می‌کنند تا زمانی که کار همه شالیزارهای گروه یاریگر به اتمام برسد. در حین کار معمولا با خواندن اشعار محلی و کارآوا سعی می‌کنند انرژی و شادابی خود را حفظ کنند. از طرفی خورد و خوراک و وعده های غذایی یاریگران بعهده صاحب شالیزار می‌باشد.
در مازندران یاریگری به دو صورت انجام می‌شود: اول کار به کار یا قرضی، که در آن فرد ملزم است در زمین شالیکار همیار جبران کند و دوم کایِری، که عموما برای کسانی است که در کار عقب می‌ماندند و الزامی به جبران این کمک وجود ندارد. یاوردهی و یاریگران در طول هفته بجز روزهای چهارشنبه و جمعه فعالیت می‌کنند.
نکته دیگر که لایه دیگری از یاریگری در بطن سنت یاوردهی ست ، کمک به زنانی ست که کودک شیرخوار دارند و با این وجود در یاوردهی شرکت می‌کنند. معمولا بستگان این لطف را در حق این مادران انجام می‌دهند و بچه ها را یکبار حوالی ساعت ده صبح و یکبار بعد از ناهار(چاشت شیر) به شالیزار می‌آورند تا مادرانشان به آنها شیر بدهند.
آثار و نتایج یاوردهی
سنت یاوردهی علاوه بر نقش مهمی که در کشت و زرع برای شالیکاران دارد، آثار و برکات فراوان دیگری
نیز برای آنها بهمراه دارد . حضور روستاییان در این آیین و سنت زراعی منجر به تبادل صداقت، احساس
مسئولیت، اعتماد، دوستی، ارتقا روحیه شخصی، نشاط و سرزندگی، صمیمیت و مهربانی می‌شود که نهایتا
تنوع و گستردگی روابط آنها را بهمراه دارد.
بیشترین منفعت سنت یاوردهی که حتی بیش از منافع اقتصادی است، احساس رضایت ناشی از این همکاری‌هاست. از طرفی این سنت باعث می‌شود روستائیان با هر توان مالی، هم از حمایت عاطفی یکدیگر دلگرم و هم از منفعت اقتصادی ناشی از آن بهره‌مند شوند.
نتایج یکی از مطالعات منسجم و عمیقی که در زمینه این آیین و سنت زراعی انجام شده است همدلی و یکپارچگی را از مهمترین آثار یاوردهی و یاریگری می داند که باعث قوام همبستگی و اعتماد میان روستاییان می‌شود . در نتیجه همه این موارد، حس اتکا به خود ، در میان روستاییان پررنگ شده و در موارد بسیاری که از خدمات رسانی دولتها مایوس می‌شوند، با اتکا به نیروی همبستگی درون خود سعی می‌کنند موانع را از سر راه خود بردارند. همچنین با وجود این رسم و آیین، روستاییان از تکنولوژی و امکانات روز استقبال می‌کنند و آن را نوعی یاوردهی ماشینی محسوب می‌کنند. اما نکته قابل تامل در این زمینه با توجه به پیشرفت و افزایش کشاورزی مکانیزه و افزایش مهاجرت جوانان به شهرها، این است که خواه ناخواه امکان کاهش و افول این خرده فرهنگ عمیق و ریشه دار وجود دارد.
پژوهشگران معتقدند با اقداماتی چند می‌توان حفظ این همیاری ها را ممکن نمود: ایجاد صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی، افزایش کمیت و کیفیت جشنواره های روستایی، ساخت برنامه های رادیو و تلویزیونی، ایجاد گروههای حافظ همیاری در زمینه های غیر
کشاورزی.
۱. بررسی تطبیقی اثرات و پیامدهای خرده فرهنگ یاوردهی در روستاهای استان گیلان و مرکزی با تاکید بر برخی عناصر خرده فرهنگ دهقانی راجرز ، عبدالرضا فدایی فرقان، اسماعیل جهانبخش، اصغر محمدی، ماهنامه علمی جامعه شناسی سیاسی ایران، سال پنجم، شماره ده، دی ۱۴۰۱
۲.مقاله نظام یاوردهی در فرهنگ روستاهای استان گیلان با تاکید بر موزه میراث روستایی، عبدالرضا فدایی فرقان، اسماعیل جهانبخش، اصغر محمدی، نشریه مطالعات هنر اسلامی، سال هفدهم، شماره ۴۱، بهار ۱۴۰۰
۳.دایره المعارف جهان اسلام
مدخل شالیکاری، علی ذبیحی، ۱۴۰۰
۴.دانشنامه جهان اسلام
مدخل برنج
- Shomalemanews.ir
یاوردهی، سنتی به قدمت شالیزارهای برنج، مهری شیرمحمدی
نوشته:
سعیده داوری مقدم؛ کارشناس ارشد جامعه شناسی پژوهشگر اجتماعی
