مسئله رشد و پیشرفت کشور در ابعاد مختلف، همواره یکی از مهمترین مسائل هر جامعهای است که صاحبنظران و دانشمندان حوزههای مختلف سعی بر ارائه راهکارهای مطلوب برای رشد بهتر و پیشرفت سریعتر دارند. مباحث مرتبط با نظریات توسعه (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی) و توسعه پایدار، در پاسخ به این دغدغه مطرح شدهاند.
یکی از راهبردها و الزامات مهم پیشرفت هر جامعه ای، مشارکت مردم در سازوکار پیشرفت است. شاید در ابتدا به نظر برسد که مردم در جایگاه بهره برداران پیشرفت هستند و یا در سطح بعدی مردم مجریان راهکارهای پیشرفت هستند درحالیکه بدون حضور مردم چه در سازوکارهای تصمیم گیری و سیاستگذاری و چه در فرآیندهای عملیاتی و اجرایی، دستیابی به پیشرفت دور از انتظار است.
با این نگاه است که در جوامع مختلف سازوکارهای گوناگونی برای مشارکت مردم در زمینههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی با حمایت حاکمیتها ایجاد شده است. برای نمونه در ایران میتوان به این موارد اشاره نمود: تعاونیها نماینده مشارکت مردم در اقتصاد، اتحادیهها نماینده مطالبات کارگران در تصمیمات محیط کاری، احزاب نماینده مشارکت مردم در حوزه سیاست، سازمانهای مردم نهاد و خیریه و گروههای جهادی و داوطلبانه و موقوفات نماینده مشارکت مردم در حوزههای فعالیتهای خیرخواهانه، هیئتهای مذهبی، موسسات قرآنی، کانونهای فرهنگی و هنری مساجد نماینده مشارکت مردم در حوزههای فرهنگی و دینی هستند.
اما سوال اساسی در حوزه نیکوکاری اینجا است که سازمانها و گروههای خیریه و مردم نهاد چه ظرفیتها و کارکردهایی در پیشرفت ایران میتوانند داشته باشند؟ در پاسخ به این سوال میتوان گفت که این سوال از جنبههای گوناگونی قابل بررسی است که در ادامه به آن اشاره میشود
- توسعه سرمایه اجتماعی
ظرفیت نیکوکاری و وقف در توسعه سرمایه اجتماعی جامعه، یکی از مهمترین کارکردهای نیکوکاری و وقف در پیشرفت است. جایی که مشارکت مردم بر مبنای اعتماد اجتماعی رخ میدهد و این امر باعث توسعه سرمایه اجتماعی میشود. همچنین با اثربخشی فعالیتهای این حوزه و کاهش آسیبهای اجتماعی در بازخوردی مثبت شاهد توسعه سرمایه اجتماعی خواهیم بود.
- توسعه امید و انگیزه در جامعه
همچنین یکی از نتایج مهم توسعه نیکوکاری و وقف در جامعه، توسعه امید و انگیزه در جامعه است که یکی از نیازهای مهم امروز جامعه ما تلقی میشود. به عبارتی بهبود آسیبهای اجتماعی، مشارکت مردم در ذیل سازمانهای خیریه و گروههای داوطلبی به مثابه تزریق امید و انگیزه به جامعه است.
- ترویج دینداری و ارتقای ایمان
برای ترویج دینداری یکی از تاثیرگذارترین راهها فعالیتهای نیکوکارانه است. به طوری که این فعالیتها باعث ارتقای سطح ایمان مددکار و مددجو میشود. به عبارتی مددکار به خاطر عمل به انجام وظیفه دینی خود رضایت خدا را کسب خواهد کرد و همانطور که در آیات و روایات به صورتهای گوناگون و متعدد بر خیرخواهی و نیکوکاری تاکید شده است و از سوی دیگر مددجو با دیدن ایثار جامعه دینی بر ایمانش افزوده خواهد شد.
- کاهش آسیبهای اجتماعی و یا رفع نیازهای اولویتدار جامعه
در نگاهی دیگر یکی از کارکردهای مهم نیکوکاری و وقف کاهش آسیبهای اجتماعی و یا رفع نیازهای اولویت دار جامعه است. از نظر تاریخی پدیده وقف به صورت یک پدیده هوشمند عمل نموده است به طوریکه هر زمان، نیازی در جامعه حس شده است موقوفات به آن نیازها تخصیص پیدا میکرده اند. اگر نیاز به آب بوده است آب انبارها ساخته و وقف میشدند و اگر نیاز به آموزش بوده است کتابخانهها و مدارس ساخته و وقف میشدند. بعد از انقلاب نیز نمونه بینظیر مشارکت مردم در ساخت و نوسازی و تجهیز مدارس وجود دارد که دوشادوش دولتها نیاز به فضای آموزشی، توسط خیرین مدرسه ساز مرتفع شده است. یا مشارکت مردم در حمایت از محرومین در دوران کرونا نیز از نمونههای موفق حضور مردم در نیازهای اولویت دار جامعه است.
همچنین مهمتر آن است که بدانیم روزگاری وقف و مشارکت مردمی در راستای توسعه علمی جامعه اسلامی قرار گرفته است و باعث پیشرفتهای مهم علمی در جامعه شده است. به عبارتی بیراه نیست که گفته شود یکی از ارکان پیشرفت تمدن اسلامی وقف بوده است.
- مردمیسازی اشتغال و اقتصاد
تعاونیها در نگاه ابتدایی راه حل مردمیسازی اقتصاد هستند اما امروزه کارآفرینی اجتماعی و کسب و کارهای اجتماعی که با اهداف حل معضلات اجتماعی، توسعه اشتغال و ایجاد درآمد پایدار برای نیازمندان شکل میگیرند خود نمونههایی از ظرفیتهای سازمانهای خیریه برای تاثیرگذاری در فضای اشتغال و اقتصاد جامعه است.
- پیوند بین محوریت سود و محوریت جامعه
از دیگر کارکردهای حوزه وقف و نیکوکاری پیوند شرکتهای خصوصی با اهداف نیکوکارانه از طریق ایفای مسئولیت اجتماعی بنگاههای اقتصادی است که باعث میشود سازمانها رویکرد خود را از صرفا سود محوری تغییر داده و به مسائل اجتماعی توجه نمایند.
- نظارت بر دولت و حاکمیت
همچنین از دیگر سازوکارهای حوزه نیکوکاری که بیشتر در سازمانهای مردم نهاد تجلی پیدا میکند نظارت بر نهادهای دولتی و حاکمیتی است. زمانی که از نظارت مردم بر تصمیمات، فرآیندها و عملکردها گفته میشود این نظارت باید برمبنای سازوکاری باشد که این سازوکار در مسیر توسعه سازمانهای مردم نهاد میگذرد.
با توجه به نمونههای اشاره شده میتوان گفت که اگر پدیده نیکوکاری و وقف از ابعاد گوناگون و با دقت علمی و پژوهشی نگاه شود میتواند ظرفیتها و کارکردهای فراوانی در پیشرفت ایران داشته باشد، همانطور که در گذشته داشته است. شاید بتوان گفت وقف و نیکوکاری پدیدهای است که هم ماهیت هدف و هم ماهیت راهبرد دارد. هم هدف جامعه میتواند این باشد که نیکوکار باشد و هم از طریق نیکوکاری میتواند به بسیاری از اهداف خود دست پیدا کند.
اما آنچه را که میتوان به عنوان آسیب این حوزه مطرح نمود این است که نیکوکاری در نگاه سیاستگذاران، یک هدف و راهبرد اساسی جهت حل مسائل اجتماعی ایران نیست بلکه شاید تا کنون از این منظر راهبردی به نیکوکاری توجه نکرده باشند. نشانههایی از قبیل نبود قانون جامع در این حوزه، نبود سیاستگذاری و حمایتهای جدی در این حوزه، فرعی بودن مسئله سازمانهای مردم نهاد و خیریه در وزارت کشود به عنوان مسئلهای فرعی در کنار مسائل اصلی سیاسی و امنیتی که البته این موارد تنها نمونههایی برای فهم بهتر موضوع است، نشان دهنده نگاه فرع محور بر توسعه نیکوکاری توسط سیاستگذران است.
از سوی دیگر خود سازمانهای خیریه و مردم نهاد باید توسعه دانش نیکوکاری جهت توسعه بهره وری استفاده از منابع نیکوکاری و فرهنگسازی نیکوکاری در جامعه و دعوت مردم به خیر به عنوان اهداف کاری خود قرار دهند تا بتوان با مشارکت مردم، هر روز بیش از پیش، شاهد پیشرفت نیکوکاری و نتیجتا شاهد پیشرفت ایران اسلامی عزیز باشیم.
در پایان باید اشاره داشت که در تاریخ ۱۸ و ۱۹ اردیبهشت ماه «چهارمین همایش خیرماندگار»، تمرکز موضوعی خود را بر «ظرفیتها و کارکردهای نیکوکاری و وقف در پیشرفت ایران» قرار داده است تا پژوهشگران و محققین حوزههای مختلف از ابعاد گوناگون به این موضوع پرداخته، وضعیت موجود را ارزیابی نموده و چشمانداز آینده را ترسیم نمایند. از این رو پرونده این شماره نشریه به این موضوع اختصاص داده شده است تا تلاشی در ترسیم بهتر این موضوع برای خوانندگان عزیز باشد.
