در سال ۱۸۶۳م به احترام هانری دونان علامت صلیب سرخ روی زمینه سفید کـه معکوس رنگهای پرچم کشور سوئیس زادگاه وی است به عنوان علامت مشخصۀ کمیتۀ صلیب سرخ انتخاب شد. ایران در سال ۱۸۷۴م به عضویت این نهاد درآمد. در ۱۸۷۶م امپراطوری عثمانی که در حال نبرد با روسیه تزاری بود، علامت هلال احمر را روی زمینه سفید که معکوس رنگهای پرچم ترکیه عثمانی است به عنوان آرم جمعیت خـــود انتخاب کرد، اگرچه این علامت امداد دارای مصونیت به رسمیت شناخته نشده بود. همچنین بیست و نهم ژوئیه ۱۸۹۹م کنفرانسی در لاهه برگزار گردید که نمایندگان کشورهای حاضر در کنفرانس مواد قرارنامه اول ژنو سال ۱۸۶۴م را که منحصرا مربوط به جنگهای زمینی بود، برای جنگهای دریایی نیز تایید کردند. دولت ایران نیز در چهارم سپتامبر سال ۱۹۰۰م این قرارنامه را امضا کرد. اولین بار در ۱۸۷۴م در زمان ناصرالدینشاه کنوانسیون مصوب ۱۸۶۴ ژنو از سوی ایران پذیرفته شد. درکنفرانس صلیب سرخ جهانی که در ۱۹۰۶م در ژنو برگزار شد فقط دو کشور مسلمان ایران و عثمانی حضور داشتند نماینده عثمانی به دلیـل اینکه در کنفرانس صلیب سرخ در ۱۹۰۴ شرکت نکرده و قرارنامه منعقدۀ آن را امضا نکرده بود از شرکت در کنفرانس صلیب سرخ در ۱۹۰۶ محروم ماند. در نهایت نماینده ایران عبدالصمد ممتازالسلطنه به رغم میل برگزارکننده کنفرانس موفق به ثبت و قبولاندن هلال احمر و شیر و خورشید سرخ به دیگر اعضای کنفرانس شد.
در خلال جنگ های داخلی بین استبدادطلبان و مشروطه خواهان در سالهای پس از انقلاب مشروطیت در ۱۲۸۶ه.ش، برای نخستین بار با نمونهای از فعالیتهای جمعیت شیر و خورشید سرخ روبه رو میشویم این تلاشها با حمایت ادارۀ صحیه نظام و به همت دکتر امیراعلم صورت میگیرد. در ابتدا تعدادی از دیپلمههای پزشک فارغ التحصیل دارالفنون، پس از گذراندن آزمونهای لازم استخدام شدند و سپس با ایجاد مریضخانههای سیار متعدد آنان را به اردوگاههای مختلف جنگ روانه میکردند. با سقوط محمدعلی شاه و پیروزی مشروطه خواهان، موقتاً کار جمعیت شیر و خورشید به دلیل کمبود امکانات معطل ماند.
در ۱۲۹۲ ه.ش دکتر امیر اعلم سرهنگ دکتر غلامحسینخان را به عنوان نماینده ایران در کنفرانس بلژیک معرفی کرد که دربارۀ مریضخانههای سیار زمان جنگ بود و درخواست کرد تا معادل ۲۵۰ تومان برای هزینه اعزام وی تخصیص داده شود که با مخالفت خزانهدار کل آن زمان مواجه شد. در نهایت با تلاش دکتر امیر اعلم با این درخواست موافقت شد.
در خلال جنگ جهانی اول و در پی تأثیرات آن بر اوضاع داخلی ایران و همچنین سازماندهی تشکیلاتی با عنوان کمیته دفاع ملی در ۱۲۹۳ از سوی چند تن از رجال سیاسی از جمله سیدحسن مدرس و طباطبایی جمعیتی با نام خورشید سرخ برای کمک به مجروحان و بیماران تشکیل شد که اساسنامه ای نیز داشت و میتوان آن را نخستین اساسنامه تشکیلات شیر و خورشید سرخ در ایران به شمار آورد. اساسنامه این جمعیت در۲۱ آذر ۱۲۹۴ به تصویب هیات مدیره کمیته دفاع ملی رسیده بود و در ۱۸ بهمن ۱۳۰۱ جمعیت شیر و خورشید سرخ تحت ریاست افتخاری محمدحسین میرزا ولیعهد تشکیل شد و در اسفند ۱۳۰۱ نظامنامه اساسی جمعیت منتشر گردید.
در ۲۵ مارس ۱۹۲۳ در شهر تربت حیدریه زلزلهای با قدرت ۵/۸ ریشتر۲۲۰۰ قربانی گرفت. بعد از این حادثه بود که نخستین نشست رسمی هیأت مرکزی جمعیت در تاریخ ۵ مرداد ۱۳۰۲ به درخواست امیراعلم و در حضور هیأت وزرا و نایب السلطنه در کاخ گلستان تشکیل گردید. در آن زمان کابینه دولت را مشیرالدوله در دست داشت و رضاخان وزیر جنگ وقت بود. اعضای موسس جمعیت شیر و خورشید سرخ در این زمان: رضاخان میرپنج، صیدخان ممتاز السلطنه، نصیر الدوله، صاحب اختیار، فیروز میرزا نصرت الدوله، احمد خان قوام الدوله، سلیمان میرزا اسکندری، لقمان الدوله، حشمت السلطنه، مقبل الدوله، عباس ادهم الملک، امین الملک و حاج نصیر السلطنه بودند.
طی اولین کنگره شیر و خورشید سرخ ۲۶ نفر از موسسان حاضر در جلسه با اکثریت آرا، هفت نفر را به نام هیات عامله جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران انتخاب کردند. پس از برگزاری مراسم انتخابات و معرفی اعضای هیات مدیره، همان شب خبر تشکیل جمعیت شیر و خورشید سرخ و جریان اولین جلسه و چگونگی انتخاب برای اتحادیه صلیب سرخ ها در ژنو مخابره شد و از سوی کمیته بین المللی صلیب سرخ هم طی بخشنامه شماره ۲۴۱ مورخ ۳۰ ماه می سال ۱۹۲۴ میلادی تاسیس جمعیت شیر و خورشید به اطلاع تمامی جمعیتهای عضو در سطح جهان رسید. محل اولیه جمعیت در خیابان ناصریه چسبیده به محل دارالفنون در عمارت سابق وزارت فرهنگ و در دو یا سه اتاق محقر بود تا سال ۱۳۰۴ افراد عضو در جمعیت در تهران به ۴۱۰ نفر میرسیدند.
روز یکشنبه سی ام مهر ۱۳۰۶ در جلسهای با حضور ۱۹ نفر از رجال و اعضای جمعیت و ریاست سنی حاج میرزا یحیی دولت آبادی دومین هیأت مدیره جمعیت انتخاب شد. این هیأت مدیره به مدت هشت سال تا اواخر ۱۳۱۲ به فعالیت خود ادامه داد. سومین هیأت مدیره در تاریخ بیست و هشتم فروردین ۱۳۱۳ با محمدعلى فروغى به عنوان (رئیس الوزرا) برگزار شد. در این دوره تسهیلات لازم برای فعالیت در جمعیت وجود نداشت و به همین دلیل این هیأت مدیره دوام نیاورد و اعضای آن به دلیل مسافرت، مأموریت و معذوریت استعفا دادند یا برکنار شدند. چهارمین هیات مدیره در همان سال به دلایل متعدد از جمله نبود تسهیلات لازم برای فعالیت جمعیت و کنارهگیری امیر اعلم از نیابت ریاست آن مجدداً انتخابات برگزار شد.
در سال ۱۳۱۳ مجدداً اساسنامه جمعیت تجدید نظر شد که نکته قابل توجه در اساسنامه، تعریف رضاخان از جایگاه قدرت بود به صورتی که قدرت از مجمع عمومی کم و به قدرت شورای عالی افزوده شد. از این زمان به بعد عملاً راه دخالت دولت در جمعیت باز شده بود، به طوری که در سالهای آتی گزارشها علاوه بر مجمع عمومی باید به وزیر کشور نیز داده میشد. رؤسا و شخصیتهایی که به عنوان مسئولان جمعیت انتخاب میشدند بیشتر از چهرههای مثبت و فعال بودند و از آنجایی که جمعیت نهادی خیریه و عام المنفعه بود بعضی از رجال برای نشان دادن وجهه اجتماعی خود و بعد تبلیغی قضیه، در اداره این مؤسسه سهیم میشدند.
فائزه شجاعی نیا
