در این یادداشت کوتاه به بررسی برخی از تجربیات ارزشمند جهانی در حوزه کاهش بیکاری توسط سازمانهای غیردولتی خواهم پرداخت. یکی از پرسشهای اساسی در خصوص سازمانهای غیردولتی در جهان و البته ایران، پرسش از نقش آنها در قبال شاخصهای کلان اقتصادی و اجتماعی است. ناظران بدبین معتقدند که مشکلات و مسائل جوامع با حضور این سازمانها کاهشیافتنی و حلشدنی نیست و ریشه در مسائلی عمیقتر دارد که دست این سازمانها از آن کوتاه است. از طرفی دیگر، ناظران خوشبین معتقدند که تجربیات مرتبط با برخی از کشورها نشان میدهد که فعالیت سازمانهای غیردولتی میتواند تاحدودی در کاهش برخی مسائل راهگشا باشد. از منظر این یادداشت و بر اساس تجربیات جهانی میتوان گفت که در سطح تجربی نظرات ناظران خوشبین به واقعیت نزدیکتر است. کارآفرینی و کاهش بیکاری دو مسئلهای هستند که در بسیاری از نقاط جهان و خصوصاً ایران موضوعاتی پربسامدند و گروههای مختلف، ازجمله سیاستگذاران، در خصوص این مسائل بسیار سخن میگویند. یادداشت حاضر تلاشی است در راستای بررسی اجمالی برخی تجربههای جهانی در خصوص نقش مؤثر سازمانهای غیردولتی در کاهش بیکاری و ترویج فرهنگ کارآفرینی.
- تجربه تاریخی خانههای صنعتی در روسیه تزاری
لیندنمایر (۱۹۸۶) نشان میدهد که خیریهها چگونه توانستند در کاهش بیکاری روسیه اواخر قرن نوزدهم مشارکت داشته باشند. در این دوران که مصادف با گذار جامعه سنتی روسیه به یک جامعه سرمایهدارانه بود، بسیاری از جوانان تحصیلکرده شهری با مسئلهای جدید به نام بیکاری مواجه شدند. جنبش جدیدی که در روسیه به راه افتاد، «تسکین کار» نام داشت. بنیانگذاران این جنبش که به ایفای نقش دولت در کاهش بحران بیکاری اعتقادی نداشتند، یک مدل ویکتوریایی (بریتانیایی) از خیریهها را در بستری کاملاً متفاوت پیادهسازی کردند. خیریه پیش از این به جمعآوری فقرای خیابانی، کودکان یتیم و موضوعاتی از این قبیل محدود بود. پایهگذاران خیریههای جدید در روسیه باعث وقوع گسستی در تاریخ خیریههای این کشور شدند. خیریههای جدید را «کمپهای بیکاران» یا «خانههای صنعتی» نامگذاری کردند. خانههای صنعتی به این منظور تعبیه شده بود که بتواند به آن دسته از افراد بیکاری خدمات ارائه کند که علیرغم داشتن تحصیلات نتوانستهاند برای خود شغلی دست و پا کنند. البته این کمکهای خیرخوهانه بهصورت موقتی ارائه میشد تا پس از یک دوره کسب درآمد افراد بتوانند به جریان اشتغال بازگردند. پس از آغاز به کار موفقیتآمیز خانههای صنعتی، اوایل قرن بیستم بود که این ایده با جهشهایی همراه شد. اعطای تسهیلات، وام و سایر مزایا ازجمله امکانهایی بود که به خانههای صنعتی از طریق سازمانهای واسط دولتی اعطا میشد. خانههای صنعتی در دوران اوجشان به تعداد ۱۱۰ رسیده بودند و هر خانه به حدود ۳ هزار نفر خدمترسانی میکرد. خانههای صنعتی خدماتی از قبیل کار سازماندهیشده، غذا و پناهگاه برای کارگران بیسرپناه را فراهم میکردند و علاوه بر این به ادارهای جهت یافتن مشاغل دائمی نیز تبدیل شده بودند. رایجترین نوع مشاغل در خانههای صنعتی شامل خیاطی، کفشدوزی، کار با چوب و کار با آهن بود. خانههای صنعتی برای مخارج خود به همین محصولاتی که از طریق کارگران تولید میشد، وابسته بودند. در نهایت، علیرغم تأثیرات مثبتی که این سازمانها بر وضعیت بیکاری روسیه در آن زمان گذشتند، بهعلت فقدان معرفت لازم در خصوص ماهیت و گستره فقر و بیکاری نتوانستند به یک راهحل بنیانی برای حل این مسائل تبدیل شوند. یکی دیگر از مشکلات این خانههای صنعتی آن بود که بر اساس ایدههای غربی در یک جامعه غیرغربی اجرایی شده بودند و ملاحظات بومی را در نظر نگرفته بودند. با همه اینها، خانههای صنعتی توانستند که به افزایش معرفت در خصوص بیکاری و فقر در جامعه روسیه کمک کنند و زمینهساز نوآوریهایی در این زمینه شدند.
- سازمانهای غیردولتی بهمثابه نخستین تجربه شغلی جوانان؛ تجربهای از جامعه مدنی لهستان
هرنیک (۲۰۰۸) به بررسی سازمانهای غیردولتی بهمثابه محیطی برای اشتغال در لهستان پرداخته است. در پژوهش او این نکته محرز شد که سازمانهای غیردولتی بررسیشده توانستهاند تا حد قابل توجهی به افزایش تجربه کاری خصوصاً برای جوانان کمک کنند. در واقع، این پژوهش سازمانهای غیردولتیای را بررسی کرده که در مناطق دارای بیشترین نرخ بیکاری در لهستان واقع شدهاند. بیان شده است که دولت خود برای کاهش این مشکل بهدنبال شرکایی در این مناطق (شمال و شمال غربی لهستان) گشته و سازمانهای غیردولتی را بهترین گزینه یافته است. نکته جالب در خصوص این مناطق لهستان آن است که علیرغم نرخ بالای بیکاری، چیزی در حدود ۴۰۰ هزار شغل فاقد نیروی کار نیز در آنها وجود دارد. اهمیت سازمانهای غیردولتی متمرکز بر مسئله کار آن است که بتوانند آموزشهای لازم و آگاهیبخشیهای ضروری را به جوانان اعطا کنند. بر اساس این پژوهش، از ۷۵ هزار سازمان غیردولتی فعال در لهستان تنها ۲۵ درصد آنها به اشتغال افراد کمک میکنند. مشاغلی که سازمانهای غیردولتی در اختیار افراد بیکار قرار میدهند بیشتر در حوزه ورزش، توریسم و بخش تفریحات است و حقوق این افراد نیز ماهانه از ۲۸۰ یورو تجاوز نمیکند. بر اساس دادههای بازار کار، سازمانهای غیردولتی معمولاً بهعنوان تأمینکننده نخستین شغل افراد در لهستان عمل میکنند، خصوصاً برای جوانان. حتی اگر اشتغال در یک سازمان غیردولتی به داشتن حقوق بالا منجر نشود، به جوانان تجربه و فهم بهتر بازار کار و روشهای کار را میآموزد. علاوه بر اینها، این سازمانها به افراد معرفت لازم در خصوص بازار را میآموزند و در بسیاری از موارد آنها را از ابتلا به معضلات روانی ناشی از بیکاری دور میکنند. از آنجا که اشتغال در سازمانهای غیردولتی معمولاً نیازی به مهارتهای خاصی ندارد، عمده افراد جامعه، خصوصاً جوانان کممهارت، میتوانند شانس خود جهت عضویت در این سازمانها را امتحان کنند (درست برخلاف بازار کار مدرن که مهارت، سابقه کار و تخصص در آن اولویت دارد). پیشنهاد این پژوهش آن است که به منظور ارتقاء جایگاه سازمانهای غیردولتی بهعنوان یک محیط کار باید حمایتهای قانونی لازم از آنها انجام شود. در بسیاری از موارد، خصوصاً حدأقل دستمزد، باید قوانین وضع شود تا از ضایع شدن حقوق شاغلین در این سازمانها جلوگیری شود. همچنین آموزش خود سازمانهای غیردولتی در راستای مدیریت بهتر محیط کار و معرفت به بازار نیز یکی از مواردی است که دولت باید به آن توجه داشته باشد.
- پر کردن خلأ حلقه واسط میان جامعه و بازار در آفریقای جنوبی
دیلتینس (۲۰۱۵) به بررسی نقش سازمانهای غیرداوطلب واسط محیط کار در آفریقای جنوبی پرداخته است. وظیفه این نوع سازمانها این است که افراد را برای اشتغال تماموقت در بازار کار آماده میکنند. این نوع سازمانهای غیردولتی بر اساس نیازی که جوانان به اشتغال داشتند و نرخ بالای بیکاری در میان آنها به وجود آمده است. سازمانهای غیردولتی واسط محیط کار علاوه بر توانمندسازی و آمادهسازی افراد برای حضور در بازار کار، آنها را پس از اشتغال در بازار کار نیز حمایت میکنند و به بحث کارآفرینی یا ایجاد مشاغل جدید نیز کمک میکنند. گاهی اوقات وظیفه این سازمانها میتواند در حد یک کاریابی ساده باشد. با این حال، نقش آنها در کاهش بیکاری، خصوصاً بیکاری جوانان، در آفریقای جنوبی بسیار مؤثر بوده است. بهعنوان نمونه، یکی از این سازمانهای غیردولتی بهعنوان هارامبی طی گزارش سال ۲۰۱۴، جهت کاهش نرخ بیکاری موارد زیر را انجام داده است: الف) انعقاد قرارداد با کارفرمایان حول یک کار مشخص؛ ب) یافتن جوانانی که بیشترین نیاز را به اشتغال دارند؛ ج) تطابق متقاضیان بر اساس شاخصهای مورد نظر آن کار؛ د) پر کردن خلأ مهارتی و رفتاری متقاضیان جهت تطابق با کار؛ ه) انعقاد قرارداد آزمایشی با افراد جویای کار جهت ورود تدریجی به بازار کار؛ و) راهبری متقاضیان و کافرمایان به منظور افزایش احتمال موفقیت متقاضیان در انجام وظایف مورد نظر. خیریه مذکور بر اساس شرح وظایفش توانسته طی یک سال، هزار فرد جویای کار را به اشتغال برساند. به هر ترتیب، سازمانهای غیردولتی واسط محیط کار میتوانند تا حدی باعث رشد اقتصادی و کاهش بیکاری شوند و بهعنوان شریک دولت نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. از طرفی باید توجه داشت که کاهش بیکاری به این روش چندان هم کمهزینه نیست و بار مالی نسبتاً قابل توجهی را به سازمانهای غیردولتی تحمیل میکند. آموزش مهارتهای مورد نیاز، یافتن مشاغل و انعقاد قرارداد با کارفرما ازجمله هزینههایی است که سازمانها در این راه انجام میدهند.
- سازمانهای غیردولتی و معرفتبخشی درباره بازار در اتیوپی
هاندیسو (۲۰۱۴) بر نقش مثبت سازمانهای غیردولتی در کاهش بیکاری در شهر آدیس آبابای اتیوپی تأکید میکند. این پژوهشگر در نقد پژوهشهایی که بر نقش منفی یا خنثی سازمانهای غیردولتی در کاهش بیکاری اشاره داشتهاند، میگوید که این دست از پژوهشها نتوانستهاند میان نیروی کار مهارتدیده و مهارتندیده تمییز قائل شوند. در واقع، شانس شاغل شدن کارگران بیمهارت یا نیمهمهارتدیده پنج تا شش برابر کارگران مهارتدیده است و باید از این نظر نقش سازمانهای غیردولتی را مثبت ارزیابی کرد. سازمانهای غیردولتی واقع در آدیس آبابا در کنار دولت توانستهاند تا حد زیادی مشکل بیکاری را مرتفع سازند. سازمانهای غیردولتی آدیس آبابا یکی از موفقیتهای خود در زمینه اشتغالزایی را توانمندسازی جوانان و آگاهیبخشی به آنها در زمینه مهارتهای مختلف زندگی عنوان کردهاند. سازمانهای غیردولتی واقع در آدیس آبابا که امر آموزش جوانان را بر عهده دارند، توانستهاند تأثیر بسزایی در تغییر پایگاه اجتماعی-اقتصادی ذینفعان بگذارند. این سازمانها موفق شدهاند که اعتماد به نفس لازم را به ذینفعانشان بدهند تا بتوانند در بازار کار رقابت کنند. اغلب ذینفعان این سازمانها اظهار کردهاند که علاوه بر مهارتآموزی، سازمانهای غیردولتی در ارتقاء معرفت نیز مؤثر بودهاند و دانش لازم در خصوص بازار کار را بهخوبی در اختیار آنها قرار دادهاند. در مجموع، آنچه اهمیت دارد مشارکت سازمانهای غیردولتی در کنار دولت برای کاهش بیکاری است. دولت اتیوپی بهتنهایی نمیتوانست مشکلات مرتبط با بیکاری را تخفیف دهد یا حل کند و در این راه سازمانهای غیردولتی توانستند با آموزش انعطافپذیر و افزایش دانش در این زمینه گامهای مهمی بردارند. زنان و جوانان از مهمترین گروههایی بودهاند که از خدمات این سازمانها بیشترین نفع را بردهاند.
- نقش سازمانهای غیردولتی در کاهش بیکاری نپال
داکال (۲۰۰۲) به بررسی نقش سازمانهای غیردولتی در ارتقاء معیشت مردم نپال پرداخته است. او با اشاره بر فقر فزاینده در کشورهای جنوب آسیا در ابتدای قرن بیست و یکم، به نقش سازمانهای غیردولتی در کاهش این فقر اشاره میکند. دولت نپال در این سالها، سازمانهای غیردولتی را بهعنوان شریک خود در راه احقاق این هدف پذیرفته است. بر اساس یافتههای این پژوهش، سازمانهای غیردولتی فعال در آگاهیبخشی بیش از سازمانهایی که به درآمدزایی مشغول بودند، موفقیت حاصل کردهاند. در نتیجه این آگاهیبخشیها، شمار محصلان در نپال افزایش پیدا کرد و همچنین بهداشت خانوارها و وضعیت سلامت آنها نیز بهبود یافت. از طرفی، رویکردهای مبتنی بر درآمدزایی ماحصل کمتری داشتند چراکه نگاهشان یک نگاه کلنگرانه نبوده است. رویکرد آنها بیشتر مبتنی بر توزیع پول نقد بوده تا افزایش سرمایههای انسانی، معرفت کارآفرینی و معرفت تجاری. همچنین یافتههای پژوهش نشان میدهد که سازمانهای غیردولتی در نپال توانستنهاند عادات رفتاری مردم، بهخصوص زنان، را تاحد زیادی تغییر دهند. علیرغم تمام ضعفهایی که این سازمانها دارند، باید پذیرفت که یکی از مهمترین بازیگران برای کاهش فقر میتوانند سازمانهای غیردولتی باشند که در مشارکت با دولت قادرند مسائل مرتبط با فقر و بیکاری را تا حد زیادی مرتفع سازند. باید توجه داشت که همواره فعالیتهای خلق شغل، پول یا منابع بهترین گزینه نیست. در بسیاری از موارد معرفتافزایی و دانشافزایی گزینه بهتری خواهد بود. همچنین پیشنهاد این پژوهش بر این است که فعالیت سازمانهای غیردولتی بیشتر معطوف بر مواردی باشد که امکانپذیر است و بنیانها را هدف میگیرد. این فعالیتها قابل سنجش و مدیریت هستند و میتوان آنها را در یک بازه زمانی مشخص به انتها رساند.
- مبارزه با بیکاری و فقر در مناطق محروم بنگلادش از طریق سازمانهای غیردولتی
حسن و فرهاد (۲۰۱۳) نقش سازمانهای غیردولتی در توسعه پایدار بنگلداش را سنجیدهاند. از منظر مطالعهای که آنها انجام دادهاند، برنامههای اجراشده توسط سازمانهای غیردولتی تأثیر مثبتی بر فرایند توسعه پایدار بنگلادش داشته است. در واقع، یکی از موضوعاتی که گریبانگیر بنگلداش است، فقر و بیکاری، خصوصاً در نقاط روستایی است. بنگلادش کشوری است که علاوه بر فقر و بیکاری با مشکلاتی نظیر بحرانهای طبیعی (خصوصاً سیل) سروکار دارد و همین مسائل باعث وخیم شدن اوضاع آن شدهاند. با این حال، علیرغم عدم کفایت دولت در تخفیف فقر و بیکاری خصوصاً در نقاط روستایی، برخی سازمانهای غیردولتی توانستهاند در شراکت با دولت در کاهش فقر و بیکاری نقش ایفا کنند. روش این سازمانها همان روش سنتی خلق جریان درآمد و اشتغال است. با این حال، باید توجه داشت که دولت از اجرای همین روشهای ساده سنتی نیز ناتوان بود. یکی از ابتکارات سازمانهای غیردولتی، افزایش آگاهی در خصوص سرمایهگذاری و ضرورت حفظ سرمایه بود. بهعلت خشکسالی یا سیل بسیاری از روستاییان مایملک خود را به قیمت بسیار اندکی میفروختند و این مسئله باعث تشدید فقر آنها میشد. سازمانهای غیردولتی با آموزشها و آگاهیرسانیها موجب شدند که روستاییان روشهای حفظ زمین و استمرار زراعت را بیاموزند. با همه این تفاصیل، سازمانهای غیردولتی نتوانستند فقر و بیکاری این مناطق را بهکلی ریشهکن کنند اما توانستهاند الگویی جدید برای تسکین فقر ارائه کنند که علیرغم سادگی میتواند به داد روستائیان بنگلادشی برسد
